سلامت نیوز: طبق آمارهای موجود در ایران، سالانه حدود 15 هزار زن به سرطان پستان و هزار و 500 زن به سرطان تخمدان مبتلا می‌شوند. این سرطان‌ها در اكثر موارد در زنان بیش از 50 سال و پس از یائسگی بروز می‌كند. بیماری سرطان به ندرت زنان جوان را گرفتار می‌كند. در حال حاضر هیچ‌كس به درستی نمی‌داند مكانیسم دقیق ایجاد این سرطان‌ها چیست، با این وجود در پنج تا 10 درصد موارد به ارث بردن ژنی معیوب كه در خانواده وجود دارد، ریسك ابتلا به سرطان به ویژه در زنان جوان را بالا می‌برد. در این حالت سرطان پستان و تخمدان در سنین بسیار پایین‌تر خود را نشان می‌دهند. افراد بسیاری در خانواده خود یك یا چند فرد مبتلا به سرطان می‌شناسند. اگر شما هم جزو این افراد هستید، این امر به مفهوم حامل بودن حتمی یك ژن مستعدكننده در خانواده شما نیست. به عبارت دیگر شاید این موضوع فقط یك اتفاق باشد. توجه داشته باشید بیماری‌ای كه در نسل‌های متفاوت در یك خانواده دیده می‌شود یا به عبارت دیگر خانوادگی است، لزوما ارثی یا ژنتیكی نیست. تعیین احتمال ژنتیكی بودن سرطان و وجود ژن مستعدكننده سرطان در یك خانواده، كاری دقیق و تخصصی و نیازمند بررسی پزشك متخصص «انكوژنتیك» است. برای بررسی همین موضوع با دكتر «مهرداد نوروزی‌نیا» مدیر بخش ژنتیك بیمارستان تخصصی صارم گفت‌وگویی انجام داده‌ایم كه در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

‌جناب دكتر، در ابتدا توضیح دهید ژن‌ها چگونه می‌توانند باعث استعداد ابتلابه سرطان شوند؟
سلول‌های بافت‌های مختلف بدن ما پیوسته در حال تقسیم است. به این ترتیب، سلول‌های نو همواره جای سلول‌های پیر و فرسوده را می‌گیرند. این فرآیند معمولا توسط ژن‌های اختصاصی كه عملكردی شبیه كلید قطع و وصل برق دارند، اداره می‌شود. چنین ژن‌های كنترل‌كننده‌ای هستند كه به سلول می‌گویند در چه زمان و به چه اندازه سلول‌های جدید تولید شود. با توجه به گستردگی تقسیمات سلولی و دقتی كه این روند می‌طلبد، سلول در بعضی موارد طی تقسیم سلولی، دچار اشتباه می‌شود. در چنین حالتی ژن‌هایی كه كنترل چرخه سلولی را بر عهده دارند در حالتی مختل‌شده، نمی‌توانند پدیده رشد سلولی را كنترل كنند. در نتیجه تقسیم سلولی یك فرآیند كاملا غیرقابل كنترل رخ می‌دهد و سرطان آغاز می‌شود. البته این نكته را نباید فراموش كرد كه اتفاقات ژنتیكی متعدد و پشت سرهمی باید اتفاق بیفتد تا یك سلول به صورت غیرطبیعی و كنترل‌نشده به تقسیم خود ادامه دهد. بیشتر این تغییرات ناشی از تهاجم‌هایی است كه در طول زندگی سلول بر آن وارد شده و اثر جمع‌شونده آنها پس از مدتی باعث تغییرات ژنتیكی لازم برای ایجاد سرطان و رشد بی‌رویه سلول می‌شود. اشعه یا سیگار در طول زمان می‌تواند موجب پدید آمدن چنین آثار مخربی شود. با این حال اگر فردی با یكی از ژن‌های معیوب پدر یا مادر خود متولد شود، مانند این است كه سلول مراحل اولیه سرطانی شدن را قبلا طی كرده است. به این مفهوم كه اولین پیش‌نیازهای سرطانی شدن در سلول، یعنی تغییرات اولیه ژنتیكی از قبل وجود دارند، بنابراین مراحل كمتری باید طی شود تا سلول به حالت سرطانی تغییر ماهیت دهد. در چنین حالتی می‌گوییم كه فرد حامل این ژن معیوب، دارای ریسك بالاتری برای ابتلا به سرطان است و سرطان می‌تواند در سنین پایین خود را نشان دهد.

‌ چه ژن‌هایی در استعداد به سرطان پستان و تخمدان دخیل هستند؟
در بین 30 هزار تا 40 هزار ژنی كه میراث ژنتیكی انسان را می‌سازند، فقط تعداد محدودی در صورت جهش‌دار بودن یا تغییر یافتن غیرطبیعی، می‌توانند باعث تسهیل در ایجاد و گسترش سرطان پستان و تخمدان شوند. از این بین در حال حاضر دو ژن غالب BRCA1 و BRCA2 شناخته شده‌اند. این دو كلمه مخفف Breast Cancer بوده و به مفهوم سرطان پستان است. دو ژن فوق، بیشترین سهم را در روند سرطانی شدن دارند و اختلال در آنها در استعداد ابتلا به سرطان تخمدان نقش مهمی دارد. بدون شك در آینده‌ای نه چندان دور، محققان ژنتیك، ژن‌های دیگری را هم كشف خواهند كرد كه نقش مهمی در ایجاد سرطان پستان و تخمدان دارند. با این پیشرفت‌ها به طور یقین با دقت بیشتری می‌توان از نقش ژنتیك در ایجاد و رشد سرطان‌ها صحبت كرد.

‌ انسان چگونه این ژن‌ها را به ارث می‌برد؟
در تمام سلول‌های ما كروموزوم‌ها به حالت دوتایی وجود دارند. یكی از این كروموزوم‌ها كپی كروموزومی از مادر و دیگری كپی كروموزومی از پدر است. در كل، هر سلول ما دارای 23 جفت كروموزوم است، 22 جفت به كروموزوم‌های «اتوزوم» و یك جفت به كروموزوم‌های جنسی (كروموزوم X و كروموزوم Y) معروف هستند. با توجه به اینكه ژن‌ها روی كروموزوم‌ها قرار دارند از هر ژن دو عدد در هر سلول وجود دارد؛ یكی از پدر و دیگری از مادر. در زمان باروری تخمك و اسپرماتوزویید است كه كپی ژنی كه از مادر می‌آید و كپی همان ژن كه از پدر می‌آید، به هم رسیده و در سلولی واحد در كنار همدیگر قرار می‌گیرند. هر سلول بدن در حالت طبیعی، 46 كروموزوم دارد و در كل 30 هزار تا 40 هزار ژن در هر سلول وجود دارد. حال مرد یا زنی را در نظر بگیرید كه یك ژن نرمال و یك ژن معیوب در سلول‌های خود دارند. بر اساس قانون احتمالات هر فرزندی كه از این زن و مرد متولد می‌شود، 50 درصد شانس داشتن ژن نرمال و 50 درصد شانس داشتن ژن معیوب را داراست. به عبارت دیگر در هر حاملگی احتمال داشتن فرزندی با ژن سالم 50 درصد و احتمال دارا بودن فرزندی با ژن معیوب نیز 50 درصد است. بر اساس همین قانون احتمالات، تمام فرزندان یك خانواده چهار فرزندی می‌توانند سالم یا هر چهار فرزندشان ممكن است به بیماری مبتلا باشند زیرا این احتمال 50 درصد كه ذكر شد فقط در مورد هر فرزند صادق است و برای فرزند دیگر، مجددا 50 درصد شانس دارا بودن ژن سالم وجود دارد. بنابراین احتمال اینكه هر چهار فرزند سالم باشند، نیز وجود دارد. از طرف دیگر احتمال اینكه هر چهار فرزند هم مبتلا باشند، هست؛ ولی احتمال غالب، مبتلا بودن فقط نیمی از فرزندان است. نكته دیگری كه در مورد این ژن‌ها وجود دارد این است كه وجود یك ژن معیوب در بین دو ژن موجود برای ابتلا به سرطان پستان یا تخمدان كافی است. در چنین حالتی می‌گویند كه نوع «توارث اتوزوم» غالب است.

‌ریسك ابتلا به سرطان پستان و تخمدان چقدر است؟
در زمان مشاوره ژنتیك، پزشك متخصص، شما را در جریان دو نوع ریسك قرار می‌دهد. نخست، ریسك داشتن یا نداشتن ژنی معیوب است. این در حقیقت احتمال استعداد ارثی ابتلا به سرطان است. اگر شما ژن معیوبی را به ارث برده باشید، این ژن، شما را در معرض ابتلا به سرطان قرار می‌دهد و باید حتما تحت نظر قرار بگیرید. ریسك دوم، ریسك ایجاد سرطان است. این ریسك در حقیقت احتمال مبتلا شدن به سرطان پستان یا سرطان تخمدان در طول زندگی است. باید توجه داشت كه یك فرد حتی در صورت به ارث بردن ژن معیوب، ممكن است هیچ‌گاه به سرطان مبتلا نشود. به عبارت دیگر، این سرطان نیست كه از والدین به فرزندان منتقل می‌شود بلكه ریسك ابتلا به سرطان است كه به ارث می‌رسد. همان‌طور كه خواهیم گفت تست ژنتیكی‌ای وجود دارد كه می‌تواند نشان دهد كه یك شخص، حامل ژنی معیوب هست یا نه. هرچند این تست ژنتیك نمی‌تواند به فرد بگوید كه در طول زندگی خود به سرطان مبتلا خواهد شد یا خیر. به همین ترتیب سنی كه سرطان در فرد بروز خواهد كرد و میزان بدخیم بودن سرطان با این تست یا هیچ تست ژنتیكی دیگری قابل پیش‌بینی نیست. ریسك ابتلا به سرطان را می‌توان به شكل‌های مختلف بیان كرد. نوع بیان این ریسك به علاقه پزشك و همچنین برداشت او از بهترین راه انتقال مفهوم این ریسك به شما بستگی دارد. ممكن است پزشك متخصص ژنتیك احتمال ریسك را به صورت عدد بیان كند یا اینكه این ریسك را با درصد یا نسبت توضیح دهد. بعضی از پزشكان هم از صحبت مستقیم در مورد مقدار این ریسك امتناع و فقط به دادن ایده‌ای در مورد اهمیت ریسك شخص در مقایسه با دیگر افراد جامعه بسنده می‌كنند و فرد را از شدت و جدی بودن ریسك وی آگاه می‌كنند.

‌ریسك ایجاد سرطان پستان در زنان به چه میزان است؟
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد در زنانی كه حامل ژن ابتلا به سرطان نیستند، بعد از 50سالگی این ریسك افزایش یافته و در 80سالگی به 10 درصد می‌رسد. به عبارت دیگر از بین هر صد زنی كه حامل ژن ابتلا به سرطان نیستند 10 زن در جامعه قبل از 80 سال به سرطان پستان مبتلا می‌شوند. اما این ریسك در زنان حامل جهش یكی از ژن‌های BRCA1 یا BRCA2 حتی قبل از 50سالگی نیز زیاد گزارش شده است. هرچند بعضی از حاملان این جهش‌ها در طول زندگی خود دچار سرطان نخواهند شد.

‌تست ژنتیكی استعداد ابتلابه سرطان پستان و تخمدان چگونه انجام می‌شود؟
تست‌های ژنتیكی اجازه بررسی جهش‌ها یا عیوب ژن‌هایی را كه باعث استعداد به سرطان می‌شوند، می‌دهند. تجویز این تست‌های ژنتیكی همانند بقیه تست‌ها باید از قوانین اخلاقی پزشكی تبعیت كند كه حامی افراد متقاضی این‌گونه تست‌هاست. بر اساس این قوانین، انجام این‌گونه تست‌ها فقط با تجویز پزشك متخصص ژنتیك و پس از مشاوره‌ای تخصصی و دادن زمان مناسب به درخواست‌كنندگان تست برای تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد انجام تست، پذیرفته می‌شود.

‌آیا این تست آزمایشگاهی را در تمام افرادی كه درخواست آن را دارند، می‌توان انجام داد؟
خیر. این آزمایش‌ها فقط برای افرادی تجویز می‌شود كه سابقه شخصی یا خانوادگی ابتلا به سرطان داشته باشند و احتمال وجود جهش ژنتیكی در آنها قابل توجه باشد.
‌لطفا در مورد چگونگی انجام این تست‌ها بگویید.

برای انجام این تست‌ها، اولین آزمایش در فردی صورت می‌گیرد كه بیشترین احتمال داشتن جهش را در خانواده دارا باشد. بنابراین باید نمونه فردی را كه دچار سرطان پستان یا سرطان تخمدان باشد در جهت یافتن جهشی در ژن‌های مستعدكننده وی بررسی كرد. پیدا كردن یك تغییر ژنتیكی اختصاصی در یك خانواده بسیار مشكل و طولانی و محتاج چند ماه بررسی تمام‌وقت است. در دو ژن BRCA1 و BRCA2 جهش‌ها معمولا از یك خانواده تا خانواده بعد تفاوت می‌كند. این مساله باعث می‌شود كه هر خانواده جدید احتیاج به آزمایش مخصوص به خود را داشته باشد. به دلایل تكنیكی و علمی، این آزمایش‌ها همیشه نمی‌توانند در مورد وجود داشتن یا وجود نداشتن جهش در ژن‌های یادشده در خانواده‌ای كه بررسی می‌شود، جواب دهد زیرا از یك طرف، در حال حاضر تكنیك‌های استفاده‌شده، امكان پیدا كردن تمام تغییرات ژنتیكی را در ژن‌های مستعدكننده نمی‌دهند و از طرف دیگر، ژن‌های دیگری وجود دارند كه هنوز پیدا نشده‌اند. این ژن‌ها ممكن است كه مسوول استعداد ابتلا به سرطان در خانواده باشند. طبیعتا نمی‌توان با تست‌های موجود، وجود تغییرات بیماری‌زا را در این ژن‌ها بررسی كرد. در چنین حالتی هرچند استعداد ژنتیكی در خانواده وجود دارد، ولی در زمان انجام آزمایش نمی‌توان آن را دقیقا تعیین كرد و افراد در خطر را پیش از موعد تشخیص داد. سپس در صورت منفی بودن تست، هرچند كه ژن‌های BRCA1 و BRCA2 طبیعی هستند، ولی پزشك شما نمی‌تواند احتمال خانوادگی بودن سرطان را كاملا رد كند.

ما امیدوار هستیم كه در آینده نزدیك با شناخته شدن بقیه ژن‌های مستعدكننده ابتلا به سرطان پستان و تخمدان، این تست ژنتیكی كامل‌تر شود. در عوض اگر در این تست ژنتیك جهشی در یكی از ژن‌های شناخته‌شده پیدا شود، علت سرطان در این خانواده قابل توضیح و استعداد ژنتیكی ابتلا به سرطان پستان و تخمدان محرز است. در صورت پیدا كردن تغییری بیماری زا در ژن‌های مورد بررسی، می‌توان تست فردی را به افراد خانواده مورد نظر پیشنهاد كرد. این تست مشخص می‌كند كه كدام‌یك از افراد خانواده ژن تغییریافته را به ارث برده‌اند. نتیجه این تست با تاخیر حداكثر چند هفته آماده خواهد شد. اگر فرد حامل جهش خانوادگی باشد، بر اساس وجود داشتن یا وجود نداشتن جهش ژنتیك خانوادگی در فرد مذكور، می‌توان اطمینان داد كه وی حامل جهش خانوادگی ژن هست یا خیر. به عبارتی اگر فرد حامل جهش خانوادگی شناخته‌شده باشد، نتیجه تست مثبت و در صورتی كه وی حامل جهش خانوادگی شناخته‌شده نباشد، نتیجه تست منفی خواهد بود. زمانی كه نتیجه تست منفی است، می‌توان صددرصد به فرد مذكور اطمینان داد كه از نظر ژنتیكی حامل ژن ابتلا به سرطان نیست.

‌ به ارث بردن تغییر ژنتیكی چه تبعاتی برای فرد دارد؟
اگر تست ژنتیكی در فرد مذكور جهش خانوادگی را پیدا كند، استعداد ژنتیكی در این فرد برای ابتلا به سرطان وجود دارد. اگر فرد مذكور زن باشد، ریسك ابتلا به سرطان اول یا دوم سینه یا تخمدان در فرد مذكور بیشتر از متوسط ریسك در افراد دیگر جامعه است. در واقع، تست ژنتیك، آینده را پیش‌بینی نمی‌كند. زنی كه حامل جهشی در ژن‌های BRCA1 یا BRCA2 است، هرچند ریسك بالایی برای ابتلا به این بیماری دارد، اما ممكن است هیچ‌گاه دچار سرطان پستان یا تخمدان نشود. باید توجه داشت كه آگاه كردن افراد نزدیك در چنین حالتی ممكن است از نظر احساسی بسیار سخت باشد. در صورت لزوم صحبت با یك روانشناس متخصص مشاوره بیماران مبتلا به ریسك بالا در ابتلا به بیماری‌های ژنتیكی و سرطان می‌تواند تعیین‌كننده باشد.

‌جواب منفی تست ژنتیك برای فرد چه مفهومی دارد؟
اگر فرد مورد بررسی زن باشد، منفی شدن تست ژنتیكی به این مفهوم است كه او ریسكی مشابه افراد دیگر جامعه دارد. اطلاع از این امر زمانی كه سرطان‌های متعددی در خانواده فرد وجود دارد، بسیار مهم بوده و آثار مثبت عمیقی در زندگی فرد خواهد داشت. در چنین حالتی نوع پیگیری همانند بقیه زنان با ریسك پایین است. فرزندان مردی كه جهش خانوادگی را به ارث نبرده‌اند، به طریق اولی نمی‌توانند چنین جهشی را به ارث ببرند. بنابراین وراثت این جهش به همین جا ختم خواهد شد. در نوع وراثت جهش‌های BRCA1 و BRCA2 جهش از یك نسل و درگیری نسل بعدی دیده نمی‌شود. ولی در صورتی كه جواب این تست قاطع نباشد، نمی‌توان به دقت موارد ذكرشده به محاسبه ریسك افراد مختلف پرداخت و افراد با ریسك بالا را از افراد با ریسك متوسط جامعه افتراق داد.