خاک ها تامین کننده بیش از 95 درصد غذا و فیبر مورد نیاز بشر در جهان می باشند. بدون تلاش برای حفظ خاک به عنوان یک منبع حیاتی تجدید ناپذیرو بازسازی سلامت آن، بشر توانایی خود برای پرورش مواد غذایی کافی برای تغذیه خود بر روی کره زمین را از دست خواهد داد. مواد غذایی تامین کننده تغذیه بشر در بالاترین لایه سطحی خاک های اراضی کشاورزی رشد و پرورش می یابد.

خاک سالم و خوب، محیطی مناسب و سرشار از انواع موجودات زنده کوچک ولی پرتلاش و غیرتمند است. تنوع موجودات زنده در زیرسطح خاک بیشتر از روی زمین است. در درون خاک، موجوداتی گوناگون و پرکار زندگی می کنند که سرسپرده و عاشق کار خویشند. خاک ها میزبان 25 درصد تنوع زیستی سیاره ما هستند. بوم شناسان خاک به کرم های خاکی، مورچه ها، موریانه ها، خرخاکی و مانند اینها "مهندسین خاک" می گویند و واقعا چه مهندسان کاردان و پرتلاشی هستند. آنها یکسره در تکاپو هستند تا معماری خاک را به شکلی مناسب و متناسب با کارکردهای خاک درآورده و حفظ کنند تا خاک بتواند کار خودش را به خوبی انجام دهد این موضوع مهم خاک سطحی را به یکی از مهم ترین اجزای سیستم غذایی ما تبدیل کرده است.

اما به خاطر شیوه‌های کشاورزی سنتی و مرسوم، تقریباً نیمی از پربارترین خاک‌ها در جهان در 150 سال گذشته ناپدید شده‌اند، که تولید و عملکرد محصولات را تهدید می‌کند و به آلودگی مواد مغذی، از بین رفتن خاک و فرسایش کمک می‌کند. تنها در ایالات متحده، خاک روی زمین‌های زراعی 10 برابر سریع‌تر از آن چیزی که می‌تواند تشکیل گردد، در حال فرسایش است و در کشور ما نیز متوسط فرایش خاک 17 تن در هکتار برآورد می گردد که جرو کشورهای رده اول در فرسایش خاک هستیم. به گفته پژوهشگران و کارشناسان سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد موسوم به فائو، اگر به تخریب خاک با سرعت فعلی ادامه دهیم، ممکن است در حدود 60 سال آینده خاک سطحی جهان تمام شود.

بدون وجود خاک سطحی، توانایی زمین برای فیلتر کردن آب، جذب کربن و تغذیه مردم کاهش می یابد. به جز اینها، غذایی که رشد و پرورش می دهیم احتمالاً دارای مواد مغذی حیاتی کمتری خواهد بود. استفاده از خاک‌ورزی های شدید برای تهیه بستر کشت، خلا نباتات پوششی و تناوب زراعی، کودهای مصنوعی و استفاده از آفت‌کش‌هاو مواد شیمیایی باعث شده است که اراضی کشاورزی از مواد مغذی، مواد معدنی و موجودات زنده ای که از زندگی سالم گیاهان حمایت می‌کنند، محروم شوند.

سال 2022 مراسم بزرگداشت روز جهانی خاک در 5 دسامبر در سرتاسر جهان با شعار خاک، سرآغاز غذا برگزار شد و در آن از خاک به عنوان یک سرمایه تجدید ناپذیر که تامین کننده غذا و فیبر بشر بوده و میزبان یک چهارم تنوع زیستی روی کره زمین می باشد یاد و بر لزوم حفظ و صیانت از این منبع تاکید گردید. متاسفانه در کشور ما خاک برای مسئولین دست اندرکار فقط در حد یک روز و آنهم همین روز جهانی خاک که امسال برابر با 14 آذر 1401 بود اهمیت دارد. آنهم مانور رسانه ای و تشریفاتی که عده ای سخنران با استفاده از تریبون و بیشتر به صورت کلیشه ای چنین می گویند که برای تولید یک سانتیمتر خاک فلان چند سال لازم است و میزان مواد آلی اکثر خاک های کشور زیر یک درصد است و غیره که هیچیک هم شاید اطلاعی از منابع علمی موجود جهان در این زمینه نداشته باشند.

در سازمان های جهاد کشاورزی استان ها هم خاک صاحبی ندارد و امور آن در حد یک تابلو به مدیریت آب و خاک سپرده شده است که آنهم از خاک فقط تسطیح، آن هم از نوع لیزری اش را در بوق و کرنا می دمند بدون آنکه اطلاعی از دلایل کاهش ماده آلی خاک در اثر کاربرد ماشینهای سنگین تسطیح و یا استفاده ممتد از گاوآهن های برگرداندار داشته باشند. روز های دیگر بعد از برگزاری مراسم گرامیداشت روز جهانی خاک، این ماده حیاتی به انزوا رفته و همچنان به حال خود رهاشده و همچنین روند فرسایشی خود و روند نزولی کاهش ماده آلی خود را طی می کند.

بنابر این در همین مقوله پیشنهاد می گردد که به جای برگزاری مراسم پر زرق و برق روز جهانی خاک آموزش اهمیت خاک و لزوم حفظ و صیانت از آن را به مهدکودکها و مدارس برده و آموزش نسل آینده به عنوان امانت دار این منبع پایه تولید و ضامن ادامه حیات را به این نسل پویا و آموزش پذیر آموخت.

در عین حال و در کشور ما برای برخی از کشاورزان هر روز، روز خاک بوده چون ارتزاق و معیشت آنها بسته به حفظ و مدیریت پایدار آن می باشد. این کشاورزان سخت کوش و عاشق تولید در تلاش هستند تا با نگاه پایدار به این منبع پایه تولید نگریسته و با استفاده از شیوه های نوین اکوسیستم نگر و سازگار با محیط زیست نظیر شیوه کشاورزی حفاظتی (Conservation Agriculture) ضمن حفظ خاک خود تولید پایدار داشته باشند و نگاه ویژه ای به افزایش ماده آلی خاک خود داشته باشند.

حسینعلی کشیری، کشاورز جوان اهل روستای چهارده شهرستان کردکوی واقع در غرب استان گلستان، که اراضی کشاورزی وی یک دهه گاوآهن برگرداندار و دیسک ندیده است، می‌گوید: "ما میخواهیم خاک خود را به صورت سالم تحویل فرزاندنمان در آینده دهیم تا آنها نیز همچون ما مولد مواد غذایی جامعه باشند. ما با خاکهای خود مهربان هستیم و هرگز با گاوآهن سرد به جنگ آن نمی رویم و تن خاک را زخمی نمیکنیم و هیچگاه بقایای کشت قبلی را آتش نمی زنیم"

او و برادرش، بهروز، زمانی که متوجه شدند که می توانند کربن، مواد مغذی و ذخیره آب موجود در خاک را افزایش دهند، در مزرعه 6 هکتاری گندم، کلزا، باقلا، ذرت و سویای خود، تمرین کشاورزی حفاظتی (استفاده از عملیات بی خاک ورزی، حفظ بقایای گیاهی و رعایت تناوب زراعی) را آغاز کردند. مزرعه آنها در یک منطقه حاصلخیز استان گلستان است و حفظ این حاصلخیزی و همچنین رطوبت در مزرعه آنها اولویت اصلی است. به ازای هر 1 درصد افزایش کربن در خاک، یک هکتار زمین می تواند 150000 لیتر آب اضافی را در خود جای دهد. همچنین تحقیقات مستند نشان داده است که به ازای هر 1/0 درصد افزایش کربن آلی خاک (یک گرم در یک کیلوگرم خاک) به طور میانگین286 کیلوگرم به عملکرد گندم اضافه می شود.

خانواده کشیری هنگامی که عملیات خاک ورزی مرسوم را متوقف کردند و روی به عملیات کشاورزی حفاظتی آوردند شاهد افزایش مواد آلی در خاک مزرعه خود بودند، که می تواند مزایای بسیاری برای مغذی کردن محصولات زراعی و غذایی رشد یافته در خاک داشته باشد(عکس های شماره 1 و 2)

عکس شماره 1- حسینعلی کشیری کشاورزی پیشرو حفاظتی کار استان گلستان در مزرعه ذرت کشت شده در بقایای گندم در تابستان سال 1397. ایشان با عملیات بی خاک ورزی و بدون آتش زدن بقایای گیاهی ذرت را در بقایای گندم کشت کرده است.

عکس شماره 2- برادران کشیری برای کشت پنبه در بقایای گندم به عنوان کشت دوم و همچنین رعایت تناوب زراعی در تاریخ 30 خرداد 1399 با حفظ بقایای گیاهی و بدون دستکاری خاک فقط با ایجاد یک شیار باریک مبادرت به کشت بذر پنبه نمودند که بقایای گندم با عمل به عنوان یک خاکپوش باعث کاهش تبخیر سطحی آب از خاک شده و همچنین موجبات نگهدشت بیشتر آب در خاک برای استفاده گیاه در تابستان شدند.

ماده آلی، بخشی از خاک است که حاوی بافت گیاهی یا حیوانی در حال تجزیه است و به عنوان یک مخزن از مواد مغذی عمل می کند که موجودات زنده ذره بینی خاک می توانند از آنها استفاده کنند. نیتروژن را به گیاهان در حال رشد می دهند و کربن را در خاک ترسیب می کنند. هر چه مواد آلی خاک بیشتر باشد، خاک می تواند اجزا و اندامک های زنده بیشتری را پشتیبانی کند.

خاکشناسان و دانشمندان خاک می گویند: اگر یک مشت خاک داشتید، تعداد اندامکهای زنده موجود در این مشت خاک از تعداد افراد بشر زنده روی کره زمین بیشتر است. با افزایش مواد آلی و سالم سازی خاک، برادران کشیری با استفاده از آب و کود کمتر، غذای بیشتری تولید کردند. در دهه 1390 آنه شروع به استفاده از عملیات کشاورزی حفاظتی با رعایت اصول سه گانه آن یعنی حداقل دستکاری خاک، حفظ بقایای گیاهی بعد از برداشت محصول قبلی و رعایت تنوع زراعی یا همان اصل تناوب زراعی نمودند. گندم، سویا، کلزا، ذرت و پنبه گیاهانی بود که آنها به عنوان تناوب زراعی در مزرعه خود استفاده نمودند و بعد از برداشت محصول قبلی بدون آتش زدن بقایای کشت قبلی و با استفاده از کارنده های بی خاک ورز تولید داخل کشور مبادرت به کشت محصولات ذکر شده نمودند. آنها با عدم دستکاری خاک و حفظ بقایای گیاهی باعث شدند تا موجودات زنده خاک فرصت رشد پیدا کرده و موجب افزایش ماده آلی خاک شدند. موجودات ذره بینی مانند باکتری ها و قارچ ها و همچنین کرمهای خاکی بقایای گیاهی را تجزیه کرده و موجب شدند تا روند سالم سازی خاک سریعتر طی گردد(عکس شماره 3)

عکس شماره 3- وفور کرمهای خاکی به عنوان مهندسین اکوسیستم که با ایجاد کانالهای افقی و عمودی در خاک موجب سالم سازی خاک می گردند. مزرعه حفاظتی برداران کشیری در آبان 1400 تحت کشت سویا.

حفظ بقایای گیاهی موجب کاهش مصرف آب آبیاری تا حد 40 درصد در مقایسه یا مزارعی که بدون حفظ بقایا و با استفاده از خاک ورزی مرسوم کشت می شد گردید. همچنین حفظ بقایای گیاهی موجب کاهش فرسایش خاک در مزرع حفاظتی آنها گردید. بر اساس آخرین آمار فائو در سال 2022 سطوح اراضی کشاورزی جهان به میزان 205 میلیون هکتار رسیده است که این میزان 15 درصد اراضی زراعی جهان را شامل می گردد و قرار است طبق برنامه تا سال 2050 به سطح 700 میلیون هکتار برسد. در کشور عزیز ما هر چند گامهایی مهم در راه توسعه کشاورزی حفاظتی برای حفظ خاک و همچنین تولید پایدار برداشته شده اما کافی نیست و باید حمایت های فکری و مالی بیشتری از این سامانه اکوسیستم نگر به عمل آید تا کشاورزان بیشتری روی به استفاده از این سامانه یعنی کشاورزی حفاظتی بیاورند.

باید بدانیم و آگاه باشیم که احساس اضطرار در مورد خاک سطحی در حال افزایش است؛ زیرا سازمان ملل متحد تخمین زده است که جمعیت جهان تا سال 2050 به 10 میلیارد نفر برسد که این موضوع چالش‌های بسیاری را در زمینه‌های محیط زیست، غذا، آب و بهداشت به همراه خواهد داشت. در حالی که افزایش سریع جمعیت جهان مشکلاتی را به همراه دارد و مصرف نیز روبه روز بیشتر می‌شود، منابع محدود جهان برای تأمین نیازهای جمعیت در حال افزایش انسان ناکافی است و جمعیت فقیر و گرسنه بیشتر می شود. نیازهایی مانند مناطق مسکونی و کشاورزی جدید، فرصت های شغلی، امکانات بهداشتی و آموزشی برای تأمین احتیاجات جمعیت جدید ضروری است.

از طرف دیگر همه اینها باعث تخریب بیشتر طبیعت و به ویژه خاک ها می گردد. هم اکنون مشکل دسترسی به آب سالم نیز برای دست کم 2 میلیارد نفر در جهان به ویژه در کشورهای فقیر وجود دارد که با افزایش جمعیت بیشتر نیز خواهد شد. فائو با تاکید بر اینکه تولید غذای صنعتی و کشاورزی باید تا سال 2050 حدود 70 درصد بیشتر شود تا بتواند نیازهای جمعیت جهان را تامین کند اعتقاد دارد به دلیل صید بی رویه، استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی، از بین رفتن خاک حاصلخیز و مشکل در دسترسی به آب تمیز، رسیدن به این هدف ناممکن است. به اعتقاد نگارنده برای تامین غذای بشر در سال 2050 با نگاه پایدار تنها یک راه وجود دارد و آن برگرداندن خاک ما به زندگی.

دانشمندان می گویند: «جوامعی که خاک سطحی خود را از دست می‌دهند، فرزندانشان بهای آن را می‌پردازند. طبیعت برای ساختن خاک زمان زیادی می برد. بر اساس برخی تخمین ها، برای تشکیل 2 تا 3 سانتیمتر خاک حدود 1000 سال زمان لازم است. "

بهبود سلامت خاک سود زیادی دارد، اما سرمایه گذاری در خاک سطحی ممکن است سال ها طول بکشد تا نتایج را نشان دهد. دولت می‌تواند بیشتر برای تشویق بهترین شیوه‌ها مثل شیوه های کشاورزی حفاظتی کمک کند، این یک چالش برای کشاورزانی است که با به صورت معیشتی و در اراضی کوچک کشت و کار می کنند. پیشنهاد می شود که کشاورزان این تغییرات را به آرامی انجام دهند و آنها را در یک قسمت از مزرعه در یک زمان به کار گیرند. همچنین دولت می تواند محصولات کشت های حفاظتی را با درصد بیشتری نسبت به محصولات تولید شده با روش های خاک ورزی شدید و سنتی خریداری نماید و تخفیفاتی در بیمه کشاورزان حفاظتی کار قائل گردد تا کشاورزان بیشتری راغب به حفظ خاک به عنوان یک سرمایه تجدید ناپذیر روی بیاورند.

مخاطرات بسیار بالا هستند. اگر کشاورزان در کشور و سرتاسر جهان برای آنچه که محصولاتشان را پرورش می دهند به ارزش بالاتری همچون حفظ خاک، همت نکنند و تلاش ننمایند، ممکن است با یک فاجعه غیرقابل تصور مواجه شویم. در پایان باید به عنوان نتیجه گیری گفت که «ما باید خاک را به عنوان منبع تامین غذا و فیبر خود داشته باشیم و در حفظ آن بکوشیم. زیرا برای بقای ما به آن وابسته است." و اینها همه البته مستلزم تغییر در نگرش همه مسئولین ما و کشاورزان و کارشناسان و پژوهشگران به خاک به عنوان یک عنصر حیات و ضامن امنیت غذایی می باشد.