سلامت نیوز:بیوتكنولوژی دانشی برگرفته از گرایش‌های مختلف در شاخه‌های علوم زیستی است كه در ارتباط با بكارگیری ارگانیزم‌های زنده، اندامك‌های آنها، مولكول‌ها و فرآیندهای زیستی جهت بهبود و توسعه خدمات پزشكی، داروسازی، صنعتی، شیمیایی و كشاورزی می‌باشد.

به گزارش سلامت نیوز یکی از شاخه‌های بیوتکنولوژی (زیست فن‌آوری) انتقال ژن یا دستکاری کردن ژنتیکی (تراریختگی)  است که به انتقال ژن با صفات مشخص از گونه مبداء به گونه مقصد، حتی گونه‌های غیر همسان، از طریق غلبه بر موانع طبیعی تولید مثل و استفاده از این روش برای تولید محصولات مختلف اطلاق می‌شود.

تكنیك انتقال ژن بر این منطق و پایه استوار است كه اگر در فرایندی گونه‌های مبدأ و مقصد كاملاً تجزیه و تحلیل شده باشند در صورت بكارگیری فناوری بالا در انتقال ژن محصول نهایی به طور كامل امن و ایمن است. محصول نهایی محصولی دستکاری شده ژنتیک یا به عبارت دیگر تراریخت به شمار می‌رود.

در حقیقت دستکاری ژنتیکی، تلفیق سلولهایی است كه در یك خانواده طبقه‌بندی نمی‌شوند از طریق غلبه بر موانع تكثیر فیزیولوژیك طبیعی یا سطوح نوتركیبی كه در روش‌های سنتی انتخاب و تولید مثل، مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

بنابراین موجود زنده دستکاری شده ژنتیکی، هرگونه موجود زنده‌ای است كه دارای تركیب جدید مواد ژنتیكی است كه از طریق استفاده از فناوری زیستی جدید به دست می‌آید. (قانون ایمنی زیستی ج.ا.ا)

قلمرو و کاربرد زیست فن‌آوری گستره‌ﻱ وسیعی از صنایع غذایی، شیمیایی، دارویی، کشاورزی، محیط زیست و انرژی را در برمی‌گیرد. به ادعای برخی، امیدهای آیندهﻱ انسان برای تولید مواد غذایی بیشتر، رفع فقر و گرسنگی و کشف داروهای نوین جز با اتکا بر چنین فن‌آوری‌هایی مقدور نخواهد بود.

بیوتکنولوژی کشاورزی، علمی‌ست که از طریق تکنیک‌های تولید DNA نوترکیب و تولیدات بیولوژیکی خاص، موجبات تولید هدفمند گیاهان و احشام را با صفات مورد نظر و مطلوب بشر فراهم می‌سازد. ادعا شده است که بهره‌گیری از این دانش در سال‌های اخیر باعث افزایش تولید محصولات کشاورزی شده و سودآوری قابل ملاحظه‌ای را برای شرکت‌ها و مؤسسات فعال در این زمینه فراهم کرده‌است.

در مورد محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) كشاورزی در كشور تاكنون مطالب مثبت فراوانی منتشر شده اما برای داشتن دیدی جامع‌تر و واقعی‌تر، لازم است كه در كنار موارد مثبت، موارد منفی احتمالی نیز بررسی و برنامه های احتیاطی لازم تدارك دیده شوند.

محصولات دستکاری شده ژنتیکی چیست ؟
دستکاری ژنتیکی اساساً انتقال DNA یك موجود به موجود زنده متفاوت از جمله گیاهان و حیوانات با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیك است. در این روش ژن‌های مورد نظر با كاركرد شناخته شده و مولد فراورده‌ای خاص را انتخاب و از یک موجود به موجود دیگری از یک گونه و یا گونه‌های غیر همگون وارد می‌کنند . برای مثال ژن‌های یک حیوان را به میوه‌ها و سبزی‌ها وارد می‌کنند. به عبارتی انتقال یك ژن بیگانه به یك موجود زنده آن موجود را دستکاری ژنتیكی  می‌نامند.

تاریخچه تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی
در 1928 میلادی، برای اولین‌بار آزمایشی در زمینه‌ی کنترل آفات گیاهی با کمک باکتری صورت گرفت و در 1933 اولین بذر ذرت دورگه به بازار عرضه شد. در 1961 میلادی، نخستین آفت‌کش طبیعی توسط دپارتمان کشاورزی ایالات متحده‌ی آمریکا ثبت شد و دو سال پس از آن، ارقام تازه‌ای از گندم تولید شد که منجر به افزایش 70 درصدی محصول می‌شدند. از سال 1987 چشم انداز ورود به بازار محصولات زیست فناوری در زمینه‌ی کشاورزی روشن‌تر شد .

نخستین محصول تراریخته نوعی روغن کانولا بود و پس از آن در سال 1994 گوجه‌فرنگی دست کاری شده ژنتیکی تولید شد. تا سال 2007 میلادی گیاهان دستکاری شده ژنتیکی دیگر شامل سویا، ذرت، پنبه، کدو، بادمجان، کلم، کاهو، سیب‌زمینی، کرفس و دیگر گیاهان زراعی بودند.

فناوری زیستی اثرات گسترده‌ای دارد و بسیاری از مردم بدون اینکه محصولات دستکاری شده ژنتیکی را بشناسند از آن‌ها تغذیه می‌کنند. علاوه بر ذرت استارلینک انواع دست‌کاری شده پنبه برای مصرف انسانی تولید و ثبت شده است. برخی از این پنبه‌ها حاوی ژن Bt هستند و دیگر ارقام آن برای مقاومت به علف‌کش‌ها مهندسی شده‌اند.

در سال 1994 نخستین تأییدیهﻱ اداره‌ی کل مواد غذایی و دارویی آمریکا  برای یک غذای کامل تولیدشده با استفاده از فناوری زیستی صادر شد. در 1997 میلادی عرضه‌ی تجاری نخستین محصولات مقاوم در برابر حشرات و علف‌کش‌ها که  نوعی سویا  بود انجام پذیرفت و در همان سال نخستین محصول مقاوم در برابر حشرات که رقمی پنبه  بود به بازار عرضه شد.

همچنین در دههﻱ 1990 میلادی، با فروش آفت‌کش‌های تولیدشده با استفاده از زیست فناوری موافقت شد.  در سال 1994  مهندسی ژنتیک، گیاهان و حیوانات تغییر شکل یافته‌ای را در مقیاس صنعتی به دنیا ارائه کرد.  سال2000 میلادی، سال آغاز استفاده از برنج طلایی بود و یک سال بعد نخستین محصولات کشاورزی قادر به رشد در خاک و آب‌های شور تولید شد. در سال 2003 میلادی نخستین گونه‌های ذرت تراریختهﻯ مقاوم در برابر کرم‌های ریشهﻱ گیاه در آمریکا مورد استفاده قرار گرفت. سال 2008، سال تولید گیاهان تراریخته سازندهﻱ اسیدهای چرب غیرمعمول و همچنین انتشار پیش نویس ژنوم ذرت است.

ابهامات در مورد وضعیت محصولات دستکاری شده ژنتیکی
در چارچوب مفاهیم حقوق بشر، غذای ارایه شده باید به نحوی باشد که ضمن تأمین حق بر غذا، حق بر سلامتی وی را نیز دچار خدشه نسازد. سلامتی فقط به معنای نبود بیماری نیست، موضوعی که به صراحت در مقدمه اساسنامه سازمان بهداشت جهانی آمده است.

به نظر بسیاری دانشمندان،  DNA که به شکل ناگهانی از محیط خود گرفته شده و به موجود دیگری منتقل شود، بی ثبات است بنابراین جابه‌جایی ژن‌ها می‌تواند اثرات غیرقابل پیش‌بینی بر فیزیولوژی و بیوشیمی موجودات زنده داشته باشد.

میشل آنتونیو متخصص ژنتیک مولکولی اشاره می‌کند که این «طبیعت مصنوعی» محصولات دستکاری شده ژنتیکی نیست که آن‌ها را خطرناک می کند، بلکه آنچه آن‌ها را خطرناک می‌سازد شیوه نادرست ترکیب ژن‌ها و غیرقابل پیش بینی بودن واکنش ژن‌ بیگانه در میزبان است که می تواند نتایج ناشناخته‌ای در پی داشته باشد.

محققین با انجام آزمایشها و بررسی های گسترده به نتایج زیادی در خصوص عوارض محصولات غذایی تراریخته رسیده‌اند؛ از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

   ایجاد واكنش‌های حساسیت‌ زا(لاتم ،7،2006)
   سمّیت محصولات غذایی تراریخته(بن بروک ،12،2004)
   ایجاد مقاومت نسبت به آنتی بیوتیك‌ها(نیلسن ،1110،2004)
   تولید ویروس و یا بیماری‌های ویروسی جدید(مگنا،15،2009)
   ایجاد مشكل در فرایند تولید مثل و باروری و رشد نوزادان(ارماکوا،4،2006)
   ایجاد تومور (غدد) سرطانی(آدامز،1،2012)

آنچه در خصوص خطرات تغذیه با محصولات زراعی تراریخته مطرح و نتایجی كه از تحقیقات انجام شده حاصل شده، نگرانی‌های جدی پیرامون تجاری‌سازی و گسترش این نوع محصولات در بازار مصرف کشورها ،بخصوص کشورهای کمتر توسعه یافته ایجاد کرده است.(کیجر،98،2007)

در سال 2000 میلادی این خبر که نوعی ذرت تراریخته به نام استارلینک  در تهیهﻱ نان ذرت مکزیکی، چیپس، ذرت و دیگر غذاها به کار رفته است، وحشت عمومی به دنبال داشت. این ذرت با هدف نابودسازی باکتری نابودکننده کرم ساقه‌خوار ذرت و دیگر آفات موسوم به Bt دستکاری ژنتیکی شده بود اما سازمان‌های دولتی اعلام کردند که یکی از پروتئین‌های موجود در ذرات استارلینک می‌تواند موجب واکنش‌های حساسیت‌زا در برخی افراد شود.

بعدها مشخص شد که دانه گرده این ذرت به مناطق مجاور رسیده و ذرت استارلینک در میان ذرت‌های معمولی جوانه‌زده و رشد کرده است. برخی کشاورزان حتی بدون آنکه چیزی در مورد ذرت دست کاری شده ژنتیکی بدانند آنرا کشت کرده بودند.

در سال 2006 میلادی در دست‌های کارگران مرزرعه‌ای در تگزاس پس از برداشت نوعی کرفس دست‌کاری شده ژنتیکی، تاول‌هایی برای مقاومت به بیماری‌های خاص مشاهده شد؛ واکنشی که تولید کنندگان این گیاه پیش‌بینی نکرده بودند.

این مثال‌ها بیان می‌کنند که چرا بسیاری از مردم نسبت به ایمنی زیستی و جنبه‌های مرتبط با آن در این محصولات تردید دارند.
طرفداران محصولات دستکاری شده ژنتیکی مدعی‌اند که کشت این محصولات به شکل‌های گوناگون به محیط زیست کمک می‌کند، اما تولید محصولاتی که در برابر اثرات کشنده علف‌کش‌ها مقاوم‌اند، موجب تشویق کشاورزان به استفاده بیشتر از علف‌کش‌ها می‌شود و همین نکته به محیط زیست آسیب می‌رساند.

انتقال ژن از گیاهان دستکاری شده ژنتیکی به خویشاوندان وحشی و اهلی‌شان در مزارع مجاور، موجب اثرات زیست‌محیطی می‌شود. شرایط آزمایشگاه کنترل شده است، در هوای آزاد، باد و حشرات می توانند دانه گرده از گیاهان تراریخته به دیگر مناطق جا به جا کنند.

ژن‌های جهنده همچنان که از نامشان پیداست می‌توانند سموم و مواد حساسیت‌زای جدیدی تولید کنند، یا حشرات و گونه‌های مفید را نابود کنند. به طور مثال در سال 2001 میلادی متخصصان محیط زیست با ناراحتی اظهار می‌کردند دانه گرده ذرت دستکاری شده ژنتیکی لاروی پروانه‌های مونازک را از بین برده است.

ژن‌های جهنده همچنین می‌توانند «ابر علف هرز» خارج از کنترل و مهاجم ایجاد کنند. در سال 2006 مأموران تحقیق آژانس حفاظت از محیط زیست، شیوع یک گیاه دستکاری شده ژنتیکی وحشی را کشف کردند. برخی از این گیاهان در فاصله بیش از دو مایلی مکانی واقع بودند که علف مرغ تراریخته به صورت آزمایشی کشت شده بود.

دیگر مشکل زیست محیطی مرتبط با گیاهان دستکاری شده ژنتیکی کاهش تنوع زیستی است. در طبیعت گیاهان مکانیسم‌های مختلفی برای در امان ماندن در برابر شرایط مختلف نظیر تغییرات اقلیمی ایجاد می‌کنند. تنوع زیستی برای رشد و تولید مثل، سازگاری‌های محیطی و گنجینه مواد ژنتیکی اهمیت بسیار زیادی دارد. پرورش تعداد معدودی محصول زراعی خطرناک است، زیرا اگر یک بیماری به تنها گونه گیاهی کشت شده در منطقه هجوم ببرد، همه محصول نابود می‌شود.

در طول قرن‌ها کشاورزان بذرهایی را که برای کشت آن‌ها برنامه‌ریزی می‌کردند گزینش، ذخیره و تجارت می‌کردند. همچنان که کشاورزی پس از دهه 1930 به واحدهای بزرگ تجاری تبدیل شد، تولیدکنندگان به شدت به شرکت‌های تولید کننده بذر وابسته شدند. این پیشرفت‌ها تمرکزگرایی عرضه جهانی غذا را افزایش داده است. در قوانین رایج شرکت‌ها می‌توانند ژن‌های گیاهی را از هر منطقه یا کشوری به دست آورند و سپس این ژن‌ها در محصولات دستکاری شده‌ای قرار می‌گیرند که با این ژن‌ها تولید می‌شوند. اصطلاحات «کاوش زیستی»  و «سرقت زیستی»  به فرایند جستجوی ژن‌های غیربومی از کشورهای توسعه نیافته و سپس وارد کردن آن‌ها در محصولات زراعی جدید اشاره دارد.

حامیان محصولات غذایی تراریخته اظهار می‌کنند که این فناوری می‌تواند وضعیت کنونی را با افزایش محصولات گیاهان زراعی در سطح زیر کشت کمتر تولید غذاهای مغذی‌تر و تولید گیاهان قادر به رشد در شرایط نامطلوب، مثلاً در خشکی، بهبود بخشد. منتقدان بر این باورند که این دلایل ناکافی است و عوامل بنیادین گرسنگی شامل سیاست، اقتصاد، تفاوت‌های فرهنگی، رسوم محلی و شرایط رشد محصولات را نادیده می گیرند. 

واندانا شیوا، دانشمند و نویسنده، ارزش فناوری دستکاری شده ژنتیکی در مبارزه با گرسنگی و سوء تغذیه را مورد بحث قرار داده است. شویا توضیح می‌دهد که به جای میلیون‌ها کشاورز که هزاران رفم از گیاهان زراعی را به منظور سازگاری با اکوسیستم‌ها و سیستم‌های مختلف غذایی اصلاح و کشت می کردند، انقلاب سبز کشاورزی را محدود به تعداد کمی از ارقام چند محصول زراعی (به طور عمده برنج و گندم و ذرت) دستکاری شده ژنتیکی کرده که یک مرکز پژوهشی در فیلیپین برای برنج و مکزیک برای گندم و ذرت در نظر گرفته است.

مطالعات همچنین این ادعا را به چالش کشیده اند که محصولات دستکاری شده ژنتیکی محصول بیشتری تولید می‌کنند. نتیجه محصولات زراعی مختلف به بسیاری عوامل از جمله اقلیم، خاک و منطقه بستگی دارد. به طور مثال، مطالعات دانشگاه نبراسکا نشان داده است که سویای مقاوم به راندآپ در مقایسه با سویای دست کاری نشده نتیجه کمتری از نظر میزان تولید داشته است. به علاوه روش‌های کشاورزی در کشورهای توسعه یافته به آسانی درذ قسمت‌هایی از آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین، منطقه‌ای که مردم با شرایط دشوار پرورش محصولات از جمله خشکی و نبودن مکانیزاسیون مدرن مواجه اند، اجرایی نیستند.

با در نظر گرفتن مزایای نامعلوم مواد غذایی دستکاری شده ژنتیکی، مخاطرات پرورش و مصرف آنها نامعقول به نظر می رسد. در مقایسه مهندسی ژنتیک مواد غذایی در برابر داروها، دکتر مارگارت ملون یادآور می شود که «مزایای درمانی یک داروی جدید مهم‌تر از مخاطرات آن است و اغلب هیچ جایگزین دیگری برای آن وجود ندارد. اما در کشاورزی موضوع متفاوت است، بنابراین دست کم مزایای نسبتاً کمی مرتبط با فرآورده‌های فناوری زیستی وجود دارد و فاصله زیادی مناده تا نشان دهد که مزایای آن از مخاطراتش بیشترند. البته جایگزین‌های مهمی برای حل مشکلات کشاورزی وجود دارد که از آن‌ها غافلیم.»

حامیان محصولات غذایی دست کاری شده ژنتیکی اغلب اظهار می‌کنند که مهندسی ژنتیکی در امتداد شیوه‌های سنتی اصلاح گیاهان زراعی است. اما متخصصان اصلاح سنتی گیاهان با تکیه بر پرندگان و زنبورها و نه میکروسکوپ و شیشه آزمایشگاهی موفقیت یا ناکامی گیاهان زراعی جدید را ارزیابی می‌کنند و به این ترتیب از گنجینه غنی اطلاعات طبیعت بهره می‌گیرند که طی میلیون‌ها سال آزمون به دست آمده است.

اگر چه شرکت‌های تولید کننده مواد غذایی دستکاری شده ژنتیکی محصولات خود را آزمایش می کنند اما آنها منافع اقتصادی فراوانی در تولید و فروش این محصولات دارند. افزون بر آن، فروش مواد غذایی تراریخته فروش فرآورده‌های وابسته به آن‌ها را افزایش می‌دهد؛ به طور نمونه، فروش گسترده سویای مقاوم به آفت‌کش راندآپ از شرکت مونسانتو. در نتیجه و از آنجا که شرکت‌های بزرگ بیش از هر چیز نگران سود مالی خود هستند، سازمان‌های دولتی حتماً باید در تنظیم استانداردها و نظارت‌ها دقت بیشتری داشته باشد، کمترین توقع این است که مصرف کنندگان حق دارند بدانند چه می‌خورند.

غذا یک نیاز عمومی‌ انسان است و مردم امیدوارند و انتظار دارند غذایی را که می‌خورند برایشان زیان‌بار نباشد. به نظر می‌رسد خطرهای محصولات دستکاری شده ژنتیکی بیشتر از مزایای آن‌ها است، جهان واقعاً به غذاهای دستکاری شده احتیاج ندارد و علاوه بر آن جایگزین‌های سالم‌تری برای این محصولات وجود دارد.


منابع
1-    شرو، ویکتوریا، (1391) ایمنی غذایی، ترجمه عبدالمجید مهدوی دامغانی، حسین رضایی مقدم، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
2-    بیوتكنولوژی كشاورزی راهی استراتژیك برای صرفه جوئی در نهاده های كشاورزی، فصلنامه شیرین بیان، سال چهارم، شمارهﻯ 15، پاییز 1389.
1.    Food Safety department, (2005) Modern Food Biotechnology, Human Health and Development: An Evidence-Based Study, World Health Organization, Geneva, Switzerland.
2.    Lathem, JR& Wilson, AK. (2006) The Mutational Consequences of plant transformation. J Biomed Biotech, (10) 1.
3.    Benbrook, C. (2004) Genetically Engineered crops and Pesticide use in the United States: The first Nine Years, Biotech Info Net, Tachnico, (6)4, 1-12.
4.    Nielsen, KM& Taylors, L. (2004) Monitoring and modeling horizontal gene transfer. Nature Biotechnology, (25) 22, 1100-1110.
5.    Magna, A. (2009) Risk assessment of genetically modified crop for nutrition and Health. Nutrition Reviews, (67) 1, 1-15.
6.    Adams M, (2012) Toxicity of GMO now scientifically established, retrieved from: http://www.naturalnew.com.