به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شرق، امروزه کیسه‌های پلاستیکی بیشترین کالای مصرفی در دنیا هستند و باوجود کاربردهای فراوان می‌توانند تأثیرات نامطلوبی بر محیط‌ زیست داشته باشند. طبق آمار غیررسمی، میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از ۱۷۷ هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل ۴۹۰ تن در روز است.

پلاستیک از جمله معضلات اصلی محیط زیست است. هر چقدر رفاه زندگی بشر در سال‌های اخیر بیشتر شده پلاستیک نقش مؤثرتری در زندگی روزمره انسان‌ها ایفا کرده است اما پیش‌بینی می‌شود که محیط زیست در آینده به سختی بتواند از آلودگی‌های زباله‌های پلاستیکی نجات یابد. پلاستیک‌ها در طبیعت تجزیه نمی‌شوند بلکه به ذرات ریز تبدیل و در خاک وارد منابع خاکی و در آب وارد بافت ماهیان و دیگر جانداران و در نهایت وارد چرخه غذایی انسان می‌شوند که در طولانی‌مدت، مشکلاتی را برای سلامت انسان‌ها به همراه خواهد داشت.

همچنین آمارها نشان می‌دهند که ایران جزء هشت کشور اول تولیدکننده زباله در دنیاست و به‌خصوص رتبه ایران در استفاده از کیسه‌های پلاستیکی بالاتر از حد متوسط جهانی است. در ایران سالانه بیش از سه میلیون تن پلاستیک تولید می‌شود که بیش از ۹۰ درصد آنها بازیافت نمی‌شوند.

تلاش برای منضبط‌کردن مصرف کیسه پلاستیکی

هیئت وزیران در جلسه مورخ ۲۰ مهر ۱۴۰۱ و در راستای حفظ سلامت جامعه برابر اثرات سوء ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک‌وزن در محیط زیست و همچنین تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت و با هدف کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات زیست‌محیطی پلاستیک‌ها بر مبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر)، هیئت وزیران «آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی» را به تصویب رساند.

بر این اساس و به موجب ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است ترتیبی اتخاذ نماید تا تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه طی یک برنامه پنج‌ساله، سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه‌های سازگار با محیط زیست یا زیست تخریب‌پذیر جایگزین نمایند. وجوه هزینه‌شده برای این محل، جزء هزینه‌های قابل‌قبول مالیاتی تولیدکنندگان مربوطه محاسبه خواهد شد.

همچنین در اجرای ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری وزارت کشور موظف‌اند حسب مورد، در راستای کاهش تولید پسماند و محدودنمودن تولید، توزیع و مصرف کیسه‌های پلاستیکی حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، شیوه‌نامه‌های مربوطه را با لحاظ موارد ذیل تهیه و به مورد اجرا گذارند.

شهردار تهران؛ آیین‌نامه دولت یا مصوبه شورای شهر

یکی از مهم‌ترین مراکز توزیع کیسه زباله رایگان در ایران زیرمجموعه‌های شهرداری هستند. میادین میوه و تره‌بار و همچنین فروشگاه‌های زنجیره‌ای زیرمجموعه شهرداری از مهم‌ترین گزینه‌های توزیع کیسه پلاستیکی رایگان هستند. برای اینکه بدانیم این آیین‌نامه چه تأثیری در فعالیت‌های زیرمجموعه‌های شهرداری دارد و شهرداری چطور می‌خواهد مصرف کیسه پلاستیکی در کشور را کنترل کند به سراغ شینا انصاری، مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران رفتیم.

خانم انصاری درخصوص اقدامات شهرداری تهران برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیک می‌گوید: ما در شهرداری تهران هم مصوبه‌ای را داریم که برای مجموعه‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌های تابعه شهرداری وظایفی در راستای کاهش تدریجی مصرف کیسه‌های پلاستیکی تعیین می‌کند. سال گذشته هم اصلاحیه این مصوبه به تصویب شورای شهر رسید.

از این جهت شهرداری تهران یک سابقه‌ای در زمینه تلاش برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی دارد. ما در این راستا کارگروهی داریم که تلاش می‌کند در جهت مصرف کیسه‌های پلاستیکی قدم‌های اجرائی را بردارد و به‌ویژه روی آن بخش از زیرمجموعه‌های شهرداری که مصرف بیشتری در کیسه‌های پلاستیکی دارند، تمرکز می‌کند. همچنین شهرداری تهران پیشگام نام‌گذاری روزی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در ایران بود که این اتفاق از دهه ۹۰ در شهرداری کلید خورد.

با همه این سوابق اما ما نیازمند قانونی هم بودیم که مصرف کیسه‌های پلاستیکی در ایران را منضبط کند. از آنجایی که چنین احساس نیازی برای سیاست‌گذاری کلان در کشور می‌شد، لازم بود که چنین آیین‌نامه‌ای در هیئت دولت به تصویب برسد. به این ترتیب برای مهار مصرف کیسه‌های پلاستیکی ابزارهای بازدارنده و تشویقی خواهیم داشت.

همچنین خانم انصاری در پاسخ به این سؤال که «شهرداری در زیرمجموعه‌هایش چطور کار نظارت بر مصرف کیسه‌های پلاستیکی را انجام می‌دهد. برای نمونه در این آیین‌نامه نکاتی درخصوص ضخامت کیسه‌های پلاستیکی در نظر گرفته شده است. شهرداری چطور می‌تواند روی این مسئله نظارت کند؟» هم گفت: این آیین‌نامه به تازگی ابلاغ شده و باید کارگروه اجرائی‌اش تشکیل شود.

اطلاعات دقیق‌تر را البته سازمان حفاظت محیط‌ زیست می‌تواند در این زمینه ارائه کند اما با تشکیل کارگروه اجرائی و تعیین وظیفه برای سازمان‌ها و نهادهای مرتبط مشخص می‌شود که هر گروه از جمله شهرداری تهران در این زمینه چه باید بکند. بحثی که در زمان بررسی کارشناسی این آیین‌نامه وجود داشت توجه به موضوع «میکروپلاستیک‌ها» بود.

در همین راستا تصویب شد که از کیسه‌های پلاستیکی که ضخامت بیشتری دارند استفاده شود که احتمال تشکیل ریزپلاستیک‌ها کم شود. برای همین مصرف کیسه‌هایی که ضخامتی کمتر از ۲۵ میکرون دارند حذف یا محدود شود؛ چراکه اینها می‌توانند در بلندمدت به ریزپلاستیک تبدیل شوند. اما چیزی که وجود دارد این است که هنوز پروسه اجرائی این تصمیم‌ها در بخش‌های مختلف از جمله شهرداری تهران گرفته نشده است.

برای همین ما در زیرمجموعه‌های شهرداری مثل میادین میوه و تره‌بار یا فروشگاه‌های زنجیره‌ای مصوبه شورای شهر را پیگیری می‌کنیم و منتظر تشکیل کارگروه اجرائی این آیین‌نامه هم هستیم. اجرای این آیین‌نامه هم به یک همکاری بین بخشی میان وزارت صنعت، سازمان حفاظت محیط‌ زیست و وزارت کشور نیاز دارد. برای مثال اگر قرار باشد فروشگاه‌های زنجیره‌ای مجبور به رعایت این شرایط شوند، باید همه فروشگاه‌ها را در بر بگیرد تا عدالت هم رعایت شود.

شینا انصاری در پاسخ به این پرسش که آیا مصوبه شورای شهر درباره کیسه‌های پلاستیکی به مرحله اجرا رسیده هم می‌گوید: آیین‌نامه هیئت دولت روی کیسه‌های یک‌بار مصرف تمرکز دارد. اما مصوبه شورای شهر روی همه محصولات پلاستیکی مانند ظروف یکبار مصرف، سفره‌ها و سایر محصولات پلاستیکی که در ادارات زیرمجموعه شهرداری استفاده می‌شود را در بر می‌گیرد. البته بخش مهمی از این مصوبه هم به مصرف کیسه‌های پلاستیکی اختصاص دارد. بحثی که وجود دارد این است که ما اقدامات تشویقی را در نظر گرفتیم. البته این طرح در مرحله پایلوت درحال اجراست و فراگیر نشده است. اما کارگروه مربوط به آن تشکیل شده است.

یکی از مهم‌ترین سیاست‌ها برای کنترل مصرف کیسه‌های پلاستیکی ممنوعیت توزیع رایگان آن است. از شینا انصاری پرسیده‌ایم که در مصوبه شورای شهر تهران تلاشی برای ممنوعیت توزیع رایگان کیسه پلاستیکی صورت گرفته؟ او در پاسخ می‌گوید: تلاش برای محدودیت مصرف بود نه ممنوعیت؛ چراکه ما نمی‌توانستیم صرفا فروشگاه‌های زنجیره‌ای زیرمجموعه شهرداری را مجبور کنیم که توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی را ممنوع کنند.

موضوع این است که با ممنوعیت، در فضای رقابتی بازار میان این فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سایر فروشگاه‌ها یک ناعدالتی رخ می‌داد. برای همین هم ما از دولت خواستیم تا یک سیاست ملی و کلان برای مصرف کیسه‌های پلاستیکی اتخاذ کند تا در شرایط برابر همه آن را اجرا کنند. ازاین‌رو بیشتر ابزارهایی که در مصوبه شورای شهر دیده شده، مشوق‌های کاهش مصرف کیسه پلاستیکی است.

در پایان از مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران پرسیدیم که آیا آماری از میزان مصرف کیسه‌های پلاستیکی در تهران داریم؟ شینا انصاری در پاسخ گفت: آمار خیلی دقیقی نداریم. اتفاقا پروژه‌ای را هم تعریف کرده‌ایم که بتوانیم در چارچوب اجرای مصوبه شورای شهر تهران به کمک یک دانشگاه میزان مصرف کیسه‌های پلاستیکی را بررسی کنیم. چیزی که آمارها می‌گویند این است که هر خانواده تهرانی روزانه سه تا پنج کیسه پلاستیک یکبار مصرف استفاده می‌کند که نیمی از آن هم فقط یک‌بار استفاده می‌شوند و بعد هم تبدیل به پسماند می‌شوند.

قانونی بدون ضمانت اجرائی

«ابوعلی گلزاری»، مدرس محیط زیست دانشگاه تربیت مدرس از متخصصان حوزه پسماند است. با این استاد دانشگاه هم درباره آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی صحبت کردیم. ابوعلی گلزاری درباره کلیت تصویب این آیین‌نامه می‌گوید: در گام نخست باید بگویم که هر حرکتی به سمت مدیریت پسماند در ایران و جهان اتفاق مثبت و سازنده‌ای است و باید به فال نیک گرفته شود.

در کنار این حمایت‌ها و نگرش‌های مثبت به این آیین‌نامه باید ایرادات آن را هم گوشزد کرد تا با رفع آن مؤثرتر واقع شود. اولین ایرادی که می‌توان به این آیین‌نامه گرفت غیرالزام‌آوربودن آن است. شما وقتی با یک «آیین‌نامه» طرف هستید، باید بدانید که ضمانت اجرائی برای شما در کار نیست. یعنی در این آیین‌نامه به نکات مثبتی اشاره شده است اما همه آن توصیه و پیشنهاد است و معلوم نیست اگر به آن عمل نشود، چگونه قرار است حسابرسی شود. چون تبدیل به قانون نشده است.

وقتی قانون نیست نمی‌توان برای آن جریمه در نظر گرفت و متخلفان را بازخواست کرد؛ چراکه در محاکم باید به قانون استناد کنیم نه آیین‌نامه‌ها. برای همین ممکن است این آیین‌نامه هم به سرنوشت قانون مدیریت پسماند دچار شود؛ چراکه اگر قانون مدیریت پسماند ما را با نمونه‌های خارجی مقایسه کنید، می‌بینید که در برخی بخش‌ها هم‌سنگ یا حتی بهتر از قانون کشوری مثل فرانسه است اما آیا این قانون اجرا می‌شود؟ حتی در همان قانون هم ایراد نبود ضمانت اجرائی است. بدون ضمانت اجرائی قانون نتوانسته به‌خوبی اجرا شود. برای همین نباید انتظار داشت که یک آیین‌نامه اجرائی شود. زمانی می‌توان به این آیین‌نامه امید داشت که در قانون مدیریت پسماند کشور هم گنجانده شود.

این استاد دانشگاه همچنین درباره تجربه‌های جهانی در مدیریت مصرف کیسه‌های پلاستیکی هم می‌گوید: در اکثر کشورهای اروپایی، کشورهای آمریکای شمالی و برخی کشورهای شرق آسیا مانند ژاپن مسئله استفاده از پلاستیک خیلی جدی دنبال می‌شود. آنها استفاده از برخی کیسه‌های پلاستیکی را ممنوع اعلام کرده‌اند و برای بقیه هم قیمت گذاشته‌اند. به‌این‌ترتیب دیگر فروشگاه‌ها نمی‌توانند کیسه پلاستیکی رایگان به شما بدهند و این مسئله روی میزان مصرف شما به‌عنوان مصرف‌کننده هم تأثیر می‌گذارد.

از سوی دیگر حرکت تولید کیسه پلاستیک در دنیا هم به سمت تولید کیسه‌های پلاستیکی سازگار با محیط زیست حرکت کرده است. در یک نگاه کلی درباره کیسه‌های پلاستیکی هم باید گفت که از ۱۹۵۰ تا هم‌اکنون چیزی حدود ۹.۲ میلیارد تن پلاستیک در دنیا تولید شده است. از میان هفت میلیارد تن مستقیم به محل دفن رفته‌اند و تنها ۲.۲ میلیارد تن پلاستیک در چرخه مصرف گردش می‌کند.

از سوی دیگر هر سال هم بر میزان تولید پلاستیک افزوده می‌شود. در سالی که گذشت ۴۷۵ میلیون تن پلاستیک تولید شده است. بیشترین میزان تولید و مصرف پلاستیک هم به بخش بسته‌بندی اختصاص دارد که ۱۴۶ میلیون تن پلاستیک در این بخش مصرف شده است. نگاه به همین عدد ساده به ما می‌گوید که از ۱۴۶ میلیون تن پلاستیکی که در بخش بسته‌بندی استفاده شده ۱۴۱ میلیون تن به پسماند تبدیل شده است.

ایران تقریبا سالانه یک درصد از پلاستیک‌های دنیا را تولید می‌کند. کشورهای آسیایی درمجموع ۹۰ درصد پلاستیک‌های دنیا را تولید می‌کنند. در بیشتر دنیا توانسته‌اند با وضع قوانینی تولید و مصرف پلاستیک‌ها را کنترل کنند ولی ما در آسیا به‌ویژه جنوب شرق آسیا از مهم‌ترین تولیدکنندگان پلاستیک هستیم.

میزان تولید و مصرف پلاستیک در دنیا چنان هشدارآمیز است که پیش‌بینی می‌شود ۳۰ سال دیگر یعنی در سال ۲۰۵۰ وزن پلاستیک‌های موجود در اقیانوس‌ها از وزن ماهی‌های آن بیشتر باشد. همین اعداد و ارقام بار دیگر نشان می‌دهد که هر حرکتی در جهت کنترل مصرف کیسه‌های پلاستیکی باید مورد حمایت قرار بگیرد و باید به سمت اجرائی‌شدن و واقعی‌شدن پیش برود.

از آقای گلزاری درباره چرایی ممنوعیت تولید برخی کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت خاص پرسیدیم. این استاد دانشگاه در پاسخ گفت: کیسه‌های پلاستیکی که ضخامت‌شان کمتر از ۲۵ میکرون باشد اصلا بازیافت نمی‌شوند. وقتی بازیافت نمی‌شوند، یعنی خود به خود وارد طبیعت می‌شوند و نمی‌توان برای آن کاری کرد. برای همین باید این ممنوعیت‌ها را لحاظ کرد تا کیسه‌های پلاستیکی در ضخامتی تولید شوند که قابل‌بازیافت باشند.

اما در مسئله آیین‌نامه باید این دقت کرد که حتی در زمینه کیسه‌های پلاستیکی بیش از ۲۵ میکرون هم ما با مشکلاتی مواجه هستیم؛ چراکه اگر تفکیک زباله‌ها به درستی و از مبدأ انجام شود، فرصت برای بازیافت آنها هم پدید می‌آید وگرنه بدون تفکیک از مبدأ حتی کیسه‌های پلاستیکی با ضخامتی مطابق استانداردهای آیین‌نامه هم ممکن است به دردسری برای ما تبدیل شود. به‌هرحال عدم تفکیک پسماند از مبدأ موجب می‌شود که با این آیین‌نامه و قوانین و مقررات هم به جایی نمی‌رسیم.