سلامت نیوز:عضو هیات علمی پژوهشكده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی با انتقاد از بی‌توجهی مسوولان نسبت به هشدارهای چندساله درباره خطر تكثیر گونه‌های آبزی غیربومی و از جمله تیلاپیا به عنوان یكی از خطرسازترین گونه‌های مهاجم برای تالاب‌ها، خواستار انجام ارزیابی ریسك اثرات پرورش تیلاپیا شد و تاكید كرد كه در صورت تداوم بی‌توجهی‌ها، انقراض خاموش و گسترده در اكوسیستم آبی كشور، فراگیر و غیر قابل جبران خواهد بود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ، اصغر عبدلی كه این هشدارها را در آخرین نشست موافقان و مخالفان تیلاپیا و همزمان با روز زمین پاك مطرح كرد، در ادامه صحبت‌های خود گفت: «كشور ما به كنوانسیون تنوع زیستی پیوسته و مساله گونه‌های مهاجم یكی از تعاریفی است كه در كنوانسیون تنوع زیستی به صورت برجسته به چشم می‌خورد. ما تعهدات بین‌المللی و قوانین ملی گوناگونی مانند قانون حفاظت از تالاب‌ها را در رابطه با گونه‌های مهاجم داریم كه سازمان حفاظت محیط‌زیست را ملزم می‌كند تا در این زمینه حساس باشد.
گونه‌های مهاجم الان در خیلی جاها اگر اولین عامل تهدیدكننده تنوع زیستی نباشند، دومین عامل هستند. مشكل این است كه ما با جابه‌جایی لارو گونه‌های پرورشی از مزارع تكثیر به مراكز پرورش ماهی، مخازن سدها و تالاب‌ها عملا در حال پخش و گسترش ابعاد تهدیدات گونه‌های مهاجم هستیم. این كار سال‌ها و دهه‌هاست كه انجام می‌شود از جمله اینكه سال‌ها قبل در همین دریاچه مصنوعی چیتگر، ماهی كپور پرورشی ریختند و الان میلیون‌ها ماهی غیربومی در همین دریاچه مصنوعی وجود دارد. همین بلا را بر سر بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌ها آورده‌ایم و در خیلی از آب‌بندان‌ها، در تورهای صیادی باید بین هزاران گونه ماهی غیربومی بگردید تا بلكه یكی، دو گونه بومی پیدا كنید.
پرورش‌دهندگان ماهی كپور می‌گویند كه گونه غیربومی مهاجم به حدی زیاد است كه اصلا تولید ندارند چون همه غذایی كه در استخرهای پرورش می‌ریزند، صرف رشد گونه‌های غیربومی می‌شود. ماهیان غیربومی در تالاب‌های ما غالب شده‌اند. هزاران شغل به همین واسطه از بین رفته، صیادان زیادی بیكار شده‌اند. چطور قرار است كه این ماهیان غیربومی را از بین ببریم؟ آیا راه‌حلی دارید؟» عضو هیات علمی پژوهشكده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی در اشاره به نمونه‌های متعدد دیگر گفت: «تیلاپیای زیلی در تالاب شادگان، ظرف 3 سال بیش از 40درصد را به خود اختصاص داد و الان صیادان آن را به اسم داعش می‌شناسند.
صیادان شادگان معترضند و می‌گویند باید تیلاپیای زیلی را از بین برد چون همه‌چیز را نابود می‌كند. می‌گویند تیلاپیای زیلی از عراق آمده اما آیا برای آن راهكاری هست؟ ما حدود 20 سال پیش هشدار دادیم كه این گونه توانایی تبدیل شدن به گونه مهاجم را دارد. در نظر داشته باشید كه گونه‌های مختلف تیلاپیا متفاوت هستند و میزان تهاجم آنها هم بسته به گونه‌های مختلف فرق می‌كند. میزان تهاجمی بودن تیلاپیای نیل حتی بیشتر هم هست چون برخلاف تیلاپیای زیلی تخم را در لانه نمی‌گذارد بلكه در دهان نگه می‌دارد.
طبق اعلام رسمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، تیلاپیای نیل از گونه‌های مهاجم و مضر برای تالاب‌هاست و ما در تلاش هستیم كه جلوی ورود این گونه مهاجم را بگیریم. براساس مطالعات مختلفی كه در دنیا انجام شده، تیلاپیا برای پرورش ماهی یك آفت محسوب می‌شود چنانچه استخرهای پرورش خامه ماهی را نابود كرده، به كپور ماهیان آسیب زده، كدورت و كیفیت آب را تغییر داده، بگذریم كه رفتار تهاجمی آن روی گونه‌های بومی تا چه اندازه اثر منفی دارد.»
عبدلی افزود: «ارزیابی اثرات زیست محیطی شاید در دهه 70 یا 80 میلادی مورد توجه بود اما الان باید ارزیابی ریسك انجام شود. ارزیابی ریسك باید در سطح ملی انجام شود، چرا‌كه هیچ‌گونه مدیریتی بر توزیع و جابه‌جایی گونه‌های مختلف ماهیان غیربومی در كشور وجود ندارد. فاضلاب استخرهای پرورش ماهی تیلاپیا در یزد بدون هیچ‌گونه كنترلی وارد طبیعت می‌شود و این هم دلیل نگرانی است. باور دارم در اكوسیستم‌های آبی كشور با یك انقراض گسترده و خاموش مواجه هستیم. سوالم این است كه آیا اكوسیستم‌های آبی ایران تحمل بیشتر گونه‌های غیربومی را دارد؟ ما با پرورش ماهی مخالف نیستیم و معتقدیم آبزی‌پروری پایدار و سازگار با محیط‌زیست باید در اولویت قرار گیرد چون شیلات فقط آبزی‌پروری نیست.»
لزوم توجه و ارزیابی
در ادامه این نشست، حمیدرضا رضایی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی گرگان، به اهمیت حفاظت از تنوع زیستی اشاره كرده و گفت: «از بین رفتن تنوع زیستی در جهان حاصل سه عامل اصلی است كه عبارتند از: تخریب زیستگاه و تغییر كاربری آن، برداشت بی‌رویه از موجودات زنده و معرفی گونه‌های غیربومی و مهاجم. با توجه به اینكه حضور گونه‌های غیربومی می‌تواند باعث برهم زدن تعادل اكوسیستم و حتی انقراض گونه‌های بومی شود، لذا وظیفه ماست كه به منظور حفظ تنوع زیستی ارزشمند كشورمان موضوعاتی نظیر تیلاپیا را با دقت بیشتر مورد توجه و ارزیابی قرار دهیم .
تجارب حضور گونه‌های غیربومی در اكوسیستم‌های آبی كشورمان به اندازه‌ای تلخ بوده كه ضرورت كنترل گونه‌های غیربومی دیگر را یادآور می‌شود. خطرات ناشی از این مساله باید پیش از ورود گونه‌ها به كشور بررسی شود و نمی‌توان یك نسخه را برای همه جا پیچید. سوال این است كه آیا پروتكل‌ها و ضوابط برای ورود تیلاپیا به كشور رعایت شده و اگر نشده چه مسائل و راهكارهایی را باید در وهله كنونی مدنظر قرار داد.» محمود حافظیه، معاون پژوهش و فناوری موسسه تحقیقات شیلات نیز در ادامه این نشست به بحث امنیت غذایی اشاره كرد و گفت: «بدون تردید برای هر گونه وارداتی نیازمند توجه به مسائل حفاظت محیط‌زیست هستیم. یكی از بهترین غذاها آبزیان هستند.
در حال حاضر 140 كشور، پرورش تیلاپیا را در دستوركار دارند اما موضوع گونه‌های مهاجم هم هست كه ضرورت توجه بیشتر و دقت را یادآوری می‌كند. در بحث تیلاپیا سازمان اجرایی، سازمان شیلات است و موسسه تحقیقات علوم شیلاتی كه وابسته به سازمان آموزش، تحقیقات و ترویج وزارت جهاد كشاورزی است؛ كارهای تحقیقاتی در زمینه تكثیر، پرورش، تولید و ارزیابی‌های زیست محیطی را انجام داده و همین تحقیقات، سازمان حفاظت محیط‌زیست را قانع كرد كه در 4 استان كشور اقدام به صدور مجوز برای پرورش ماهی تیلاپیا كند. موسسه تحقیقات از ابتدا رویكرد زیست‌محیطی داشته و تولید تیلاپیا در محیط‌های بسته قابل كنترل را با تناژ بالا پیشنهاد كرده.
مردم پیش از آنكه ما مصرف تیلاپیا را تبلیغ كنیم، گوشت و فیله آن را پسندیدند. در سنواتی كه تیلاپیا وارد كشور شد، مردم با خرید 15 تا 20 هزار تن استقبال خود را نشان دادند. از طرف دیگر كشور ما با مساله كاهش منابع آبی و از دست دادن بخش عمده آب‌های زیرزمینی مواجه است؛ این شرایط ایجاب می‌كند كه ماهی مصرفی متناسب و با رعایت بسته‌های محیطی معرفی شود.
موسسه تحقیقات شیلات كشور در بحث امنیت غذایی، پرورش تیلاپیا را در محیط‌های بسته مدنظر قرار داد. باید توجه داشت كه براساس آمار فائو، آینده آبزی‌پروری دنیا با 7.3 میلیون تن نخست به تیلاپیا، سپس میگو و گربه‌ماهی گره خورده لذا نگاه صرف زیست‌محیطی كه هیچ كاری نكنیم و به محیط دست نزنیم، برای ما در سناریوی دیگری قرار می‌گیرد. دیدگاه ما این است كه ضمن توجه به حفاظت محیط زیست می‌توان با مدیریت صحیح‌تر با رشد و توسعه آبزی‌پروری در جهان همگام شد.»
تیلاپیای نیل و ابهامات
امید صدیقی، كارشناس اكولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در ادامه این نشست، ضمن اشاره به مساله مهاجم بودن گونه تیلاپیای نیل گفت: «كارشناسان شیلات می‌گویند كه تیلاپیای موزامبیك را اتحادیه جهانی حفاظت جزو 100 گونه مهاجم معرفی كرده اما این بدان معنا نیست كه تنها گونه موزامبیك مهاجم است بلكه تیلاپیای نیل را هم باید گونه خیلی مهاجم تلقی كرد. در تالاب شادگان با وضعیت فاجعه‌باری از نظر گونه مهاجم مواجه هستیم و بیش از 60درصد منطقه را تیلاپیای زیلی اشغال كرده.
منابع مختلف علمی نشان می‌دهد تهدیدها و مخاطرات ناشی از تیلاپیای نیل دست‌كمی از تیلاپیای زیلی ندارد. ما بررسی طرح موسوم به پرورش تیلاپیا را از سال 86 شروع و براساس مطالعاتی كه انجام دادیم، با این پروژه مخالفت كردیم. جلسات زیادی در این زمینه داشتیم و درنهایت مشخص شد كه تهدیدها و مخاطرات این گونه بیشتر از مزایای آن است.
شرایط در كشور ما خیلی متفاوت است، زیستگاه‌های آبی ما بسیار شكننده هستند و فشارهای زیادی روی آنها وارد است و این در حالی است كه ما متاسفانه هیچ كنترلی روی جابه‌جایی گونه‌ها نداریم. اكثر گونه‌های غیربومی آبزی كه وارد كشور شد، تقریبا به همه محیط‌های آبی گسترش پیدا كرد و ما نتوانستیم جلوی آنها را بگیریم.»
راهكار مدیریت پرورش تیلاپیا
علیرضا قائدی، سرپرست مركز تحقیقات آبزیان آب‌های شور داخلی موسسه تحقیقات شیلات در ادامه این نشست، در پاسخ به انتقادها گفت: «من و همكارانم در موسسه تحقیقات شیلات و سازمان شیلات باور زیست‌محیطی داریم و معتقدیم كه آبزی‌پروری باید با رعایت نكات زیست‌محیطی باشد و این‌طور نیست كه بگوییم آبزی‌پروری را به هر قیمتی برای محیط‌زیست تایید می‌كنیم.
مركز تحقیقات شیلات توجه داشته كه بحث پرورش این ماهی در استان‌های ساحلی مطرح نشود بلكه پیشنهاد پرورش در جاهایی مانند استان یزد بوده كه آب شور غیرقابل شرب و غیرقابل كشاورزی دارند. تمام تحقیقات ما هم بر این متمركز بوده كه این ماهی به صورت گلخانه‌ای و در فضای بسته باقی بماند. الان هم تیلاپیا در كشور وارد شده و از نظر پرورشی هم اقتصادی است؛ پس به جای حذف این ماهی از بحث آبزی‌پروری باید یك چارچوب مدیریتی برای آن تعریف شود. انتظار ما در موسسه تحقیقات شیلات این است كه محیط زیستی‌ها به جای انتقاد راه‌حل ارایه دهند تا اثرات زیست‌محیطی به حداقل برسد.
منشاتیلاپیا در استان‌هایی مانند خوزستان برای ما مشخص نیست اما در مورد گونه‌هایی كه موسسه تحقیقات شیلات پیشنهاد داده، اگر نگرانی هست ما به نوبه خود علاقه‌مند به دریافت راهكار هستیم.» امید صدیقی، كارشناس اكولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در پاسخ به ارایه راهكار توسط محیط‌زیستی‌ها گفت: «از سال‌ها پیش در مورد راهكارها صحبت كرده‌ایم. هر گونه غیربومی باید ارزیابی ریسك شود و متاسفانه این اتفاق نیفتاد و فشار زیادی روی ما وارد شد كه مجوزها صادر شود.
قبول دارم كه دوستان شیلات روی این موضوع كار كرده‌اند اما كار آنها بیشتر روی تكثیر و پرورش بوده و ارزیابی ریسكی كه توسط پژوهش‌های معدود انجام شده، نشان می‌دهد كه ریسك این گونه بالا است به خصوص در شرایط اقلیمی ایران این گونه می‌تواند به راحتی پیوند خورده و گسترش پیدا كند و به‌شدت هم به گونه‌های بومی ما به واسطه رقابت آسیب خواهد زد.
در ظرف سال‌های گذشته شاهد بوده‌ایم كه چه بلایی بر سر اكوسیستم‌های آبی آمده. مكاتبات و اسناد مختلف فقط مخالفت نبوده بلكه راهكار هم بوده لذا تا زمانی كه شرایط مدیریت و كنترل وجود ندارد، بهتر است روی گونه‌های دیگر كار شود.» نیما پورنگ، رییس بخش اكولوژی موسسه تحقیقات شیلات كشور نیز به پخش شدن تیلاپیا در 15 استان كشور اشاره كرد و گفت:
«موسسه تحقیقات علوم شیلاتی بنابر تمامی اسناد و ادله همواره توصیه كرده كه پرورش تیلاپیا در چارچوب شرایط كنترل شده و محیط گلخانه‌ای باشد. خواهش ما از هر دو سازمان اجرایی (شیلات و محیط‌زیست) این است كه پاسخگوی سوالات مطرح‌شده در بخش اجرایی باشند، چون بدون این پاسخگویی‌ها نمی‌توان جمع‌بندی درستی داشت. ضوابط و خروجی‌ها باید توسط سازمان محیط‌زیست و شیلات دراختیار همه قرار داده شود تا بتوان ارزیابی درستی داشت. جلساتی مشابه این جلسه می‌تواند پایه‌ای برای رفع نواقص باشد.
متاسفانه آیین‌نامه و ضوابط مشخصی برای كنترل و نظارت بر هر گونه انتقال بدون مجوز گونه‌های غیربومی در سطح كشور وجود ندارد، برای رسیدن به نتیجه در این زمینه نیازمند هم‌افزایی و مشاركت بین سازمان‌های مربوطه هستیم. باید پاسخ داده شود كه اگر گونه‌ای به صورت غیربومی وارد كشور شد و تولید دردسر كرد، راهكار چیست و چگونه باید برخورد كرد. فقدان راهكار پایشی و فقدان برنامه پایشی جهت بررسی پراكنش گونه‌های غیربومی و مهاجم یك معضل جدی است كه سازمان‌های اجرایی باید در این زمینه پاسخگو باشند.
تا زمانی كه متولیان اصلی این كار یعنی سازمان شیلات (به عنوان مسوول توسعه طرح تیلاپیا) و سازمان حفاظت محیط‌زیست (به عنوان مسوول نظارت بر طرح) پاسخگوی سوالات و ابهامات نباشند، نمی‌توان جمع‌بندی درستی داشت.» به دنبال اظهارات مخالفان، محمود حافظیه، معاون پژوهش و فناوری موسسه تحقیقات شیلات، افزود:
«حضور ماهی تیلاپیا در خوزستان براساس مطالعات دانشگاه بصره و مطالعات پژوهشكده آبزی‌پروری آب‌های جنوب كشور قطعا از طریق عراق صورت گرفته كه سازمان حفاظت محیط‌زیست مسوول آن است كه البته هیچ نظارت و مدیریتی در این مورد نداشته است. معتقدم كه ارزش غذایی ماهی تیلاپیا در مقایسه با گوشت قرمز بیشتر ولی در مقایسه با سالمون و ماهیان مناطق سردسیر كمتر است.
موسسه تحقیقات علوم شیلاتی براساس خواست سازمان شیلات و مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست اقدام به وارد كردن ماهی تیلاپیای نیل به بافق یزد كرد و در این زمینه فقط وظیفه تحقیقاتی خود را به انجام رساند. در آن سال‌ها سازمان حفاظت محیط‌زیست از تحقیقات شیلات خواست تا مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی را انجام دهد و اگر درخواست مطالعات ریسك را طلب می‌كرد، به‌طور قطع انجام می‌شد و امروز در حالی موضوع مطالعات ریسك مطرح می‌شود كه ارتباطی با 10 سال پیش ندارد.»امید صدیقی، كارشناس اكولوژی ماهیان آب‌های داخلی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم افزود:
«باید به شرایط اكوسیستم‌های شكننده‌ای كه داریم، توجه شود و لازم است كه یك‌بار دیگر یك بازبینی جدی روی حوزه آبزی‌پروری داشته باشیم. متاسفانه در مورد همین گونه‌هایی كه پرورش می‌دهیم، راندمان بسیار پایین است و این در حالی است كه اكثر محیط‌های طبیعی را استفاده و به نوعی تخریب كردیم. به نظرم در آبزی‌پروری آن‌طوركه باید موفق نبوده و این‌بار هم باز به سراغ راحت‌ترین كار رفته‌ایم. انجام بازبینی را در شرایط كنونی یك ضرورت می‌دانم.»رسول قربانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم كشاورزی و منابع طبیعی گرگان هم افزود:
«تجربیات بیان شده در معرفی این گونه به اكوسیستم‌های آبی بیانگر وجود تهدیدات جدی است، لذا در مواجهه با گونه‌های غیربومی ابتدا باید ارزیابی ریسك در هر استان به تفكیك صورت گیرد تا در صورت موافقت محیط‌زیست، مجوز پرورش محدود و در شرایط ویژه صادر گردد. روش‌های هورمونی كه به منظور تك‌جنس‌سازی این گونه تاكنون توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی كشور انجام شده، به صورت صددرصدی موفقیت‌آمیز نبوده و حتی درصد كوچكی از خطا با توجه به ویژگی‌های این ماهی می‌تواند تبدیل به تهدید بزرگی شود.
به نظر می‌رسد تنوع گونه‌های ماهیان بومی و پتانسیل پرورش این گونه‌ها در ایران به حدی باشد كه نیازی به معرفی گونه جدید با این ریسك بالا نباشد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود به جای سرمایه‌گذاری بر این گونه، مطالعه و سنجش پتانسیل پرورش گونه‌های بومی دارای ارزش اقتصادی، در دستور كار سازمان‌های متولی امر پرورش از جمله سازمان شیلات و موسسه تحقیقات علوم شیلاتی كشور قرار گیرد.
همچنین به دلیل اهمیت موضوع و از آنجایی كه قبلا گزارش‌ها و مطالعات مختلف، حضور گونه‌های مختلف تیلاپیا را در اكوسیستم‌های آبی ایران تایید كرده‌اند، مطالعه پراكنش، پایش منظم و دقیق جمعیت تیلاپیا در اكوسیستم‌های آبی، راهكارهای كنترلی و جلوگیری از توسعه آن به سایر اكوسیستم‌ها توصیه می‌شود.»
نظر شما