سلامت نیوز:سال گذشته تلفات گسترده پرندگانی مانند چنگر و فلامینگو در یك نوار كم‌عرض به طول تقریبی حداقل 20 كیلومتر در جنوب غربی میانكاله نگرانی‌هایی جدی را ایجاد كرد.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ، امسال نیز در تالاب بین‌المللی میانكاله و خلیج گرگان، تلفات غیرعادی پرندگان مهاجر آبزی (بالغ بر 2 هزار قطعه) مشاهده و عملیات پایش و جمع‌آوری لاشه‌ها از تاریخ 14 بهمن آغاز شده است. سوال‌های بسیاری در مورد علت مرگ این پرندگان مهاجر مطرح شده اما از طرفی هم این پرسش مطرح است كه این پرندگان كه طبیعتا از دانش مهاجرت برخوردارند، چطور مجدد برای زمستان‌گذرانی به این زیستگاه كه سال گذشته هم در آن تلفات قابل‌ملاحظه‌ای رخ داده، بازگشته‌اند؟
آیا میانكاله همچنان زیستگاه مناسبی است؟
پرندگانی مانند چنگر كه در زمستان‌ها به صورت گروهی در مناطق تالابی و حاشیه نیزارها شنا می‌كنند، براساس مطالعاتی كه در كشور لهستان انجام شده از نظر انتخاب زیستگاه كمی سخت‌گیر هستند.
مطالعات نشان می‌دهد كه تراكم چنگرها برای زادآوری در آبگیرهایی با اندازه ماهی‌های كوچك و اغلب هم ماهیان جوان یك‌ساله بیشتر است و آنها تمایل چندانی برای زادآوری در زیستگاه‌هایی كه ماهی‌های درشت جثه در آنها زیست می‌كنند، ندارند، چراكه ماهی‌های درشت جثه، آبزیان و لاروهای دوزیستان كه غذای مورد علاقه چنگرها هستند را می‌خورند و این رقابت غذایی برای چنگرها جالب نیست چون آنها منابع غذایی فراوان را ترجیح می‌دهند.
در عین حال چنگرها به پوشش گیاهی انبوه بالاخص پوشش‌های گیاهی غوطه‌ور در آب كه نقش بسزایی در شفافیت آب دارد، به‌شدت وابسته هستند. فلامینگوها در تالاب‌های مناطق نیمه خشك و نواحی صحرایی معمولا به عنوان گونه پرچم شناخته می‌شوند و جالب است كه حضور آنها در جلب سایر گونه‌های پرندگان آبزی نقش بسزایی دارد.
فلامینگوها بسته به اینكه زادآور یا زمستان‌گذران باشند، زیستگاه‌های مختلفی را انتخاب می‌كنند. تالاب‌هایی مانند میانكاله جزو مسیرهای مهاجرتی زمستانه این پرندگان هستند. تغییرات هیدرولوژیكی و انسان‌ساز بر زیست این پرندگان اثر دارد، چراكه آنها برای زمستان‌گذرانی اغلب پهنه‌های آبی نمكی، با عمق كم یا تالاب‌های بزرگ لب‌شور را ترجیح می‌دهند و این در حالی است كه وسعت پهنه آبی و میزان پوشش گیاهی در رده دوم اهمیت برای فلامینگوها قرار می‌گیرد.
با توجه به كلیه موارد فوق می‌توان این‌طور عنوان كرد كه پرندگان در مجموع حس وفاداری به محل‌های همیشگی را بیشتر از حس تمایل به ترك این محل‌ها و یافتن محل‌های جدید دارند. اما چرا؟ ایمان ابراهیمی، نویسنده كتاب «مهاجرت پرندگان، پرندگان مهاجر ایران» در صفحه 118 این كتاب جواب این سوال را این‌طور عنوان می‌كند: «پرندگان هم مانند ما انسان‌ها به محیط‌هایی كه بهتر می‌شناسند، عادت می‌كنند و به همین دلیل تمایل به بهار و زمستان‌گذرانی در زیستگاه‌هایی دارند كه در آن متولد شده یا در سال‌های گذشته هم در آن زندگی كرده‌اند.در اصل دلیل انتخاب آنها آشنایی با محل است.»
شرایط میانكاله برای پرندگان مهاجر مناسب است؟
حر منصوری، دیده‌بان میانكاله درباره تالاب میانكاله به می‌گوید: «پهنه‌های آبی میانكاله متشكل از دو نوع آب است؛ میانكاله از سمت شرق تنگه چپقلی، آب شور دریای خزر را می‌گیرد و از نهرها و رودخانه‌های مختلف هم آب شیرین را دریافت می‌كند.
در مجموع آب تالاب میانكاله، متاثر از دریاچه خزر است. در حدفاصل سال‌های 1980 تا 1984 یك پسروی جدی‌تر از الان را در میانكاله شاهد بودیم اما با وجود اینكه آن زمان جمعیت پرنده‌های مهاجر خیلی بیشتر بود، هیچ تلفات شاخصی گزارش نشده بنابراین نباید در مورد اتفاق اخیر هم یك‌طرفه قضاوت كرد و آن را صرفا به پسروی آب خزر نسبت داد.»
منصوری در ادامه صحبت‌هایش به دو اتفاق دیگر هم اشاره می‌كند: «من از اوایل دهه 90 گزارش‌هایی مبنی بر كاهش ورودی‌های آب شیرین به میانكاله نوشتم اما به صورت كاملا تصادفی دو حركت اصلاحی در سواحل گلستان و مازندران تالاب میانكاله صورت گرفت كه شرایط را تغییر داد.
در سال 98 با وقوع سیل گلستان، تمامی رودها و نهرها (ورودی‌های آب شیرین) از جمله مهم‌ترین آنها یعنی قره‌سو را برای اینكه آب زهكش‌ها و سیل احتمالی بعدی به شهرها و روستاها سرریز نشود، چندین برابر عریض و عمیق كردند و آب مازاد را به سمت تالاب سوق دادند. لایروبی گسترده سبب شد كه گیاهان و نیزارهای اطراف تالاب، كارایی خود را از دست بدهند.
به‌علاوه در سال 96، كمیته نجات خلیج گرگان و تالاب میانكاله كه توسط دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست شكل گرفت، به این جمع‌بندی رسید كه باید همه نهرها و رودخانه‌های ورودی به تالاب میانكاله را پاكسازی كند و بدین واسطه حدود 90 تا 100 كیلومتر از نهرها و رودخانه‌های ورودی به تالاب كاملا خالی از گیاه و در عین حال عمیق و عریض شدند.
درست است كه این كار آب بیشتری را وارد تالاب كرد اما میانكاله به دلیل اتصال به دریا این آب را به خزر منتقل كرد و با خزر همتراز شد. سیل گلستان هم میزان قابل توجهی رسوب را وارد تالاب كرد كه در تصاویر هوایی چندین ساله به خوبی مشخص است كه این اتفاق عملا بی‌سابقه بوده. ورود میزان قابل‌توجهی رسوب به تالاب قطعا روی اكوسیستم تاثیرگذار بوده. آنچه ما می‌بینیم، این است كه اكوسیستم تالابی تغییر كرده و این تغییرات احتمالا منجر به یك اتفاق جهشی شده.»
دیده‌بان میانكاله به نقش مزارع كشاورزی و استخرهای پرورش ماهی‌های گرمابی هم اشاره می‌كند: «در منطقه ما بالاترین وسعت استخرهای پرورش ماهی‌های گرمابی وجود دارد و همه این استخرهای پرورش ماهی طبیعتا از مواد و كودهای شیمیایی استفاده می‌كنند.
زمانی كه این استخرها آب خود را تخلیه می‌كنند، آب آنها كه طبیعتا آلوده به مواد شیمیایی است، وارد تالاب میانكاله می‌شود. جز این استخرها یك پهنه وسیع شالیزاری در میانكاله داریم، شالیزارها هم از كود و سموم شیمیایی استفاده می‌كنند. زهكش‌های فراوانی، آب شالیزارها را به سمت تالاب می‌آورند.»او در ادامه می‌گوید: «طی سال‌های اخیر لایروبی، عریض كردن و عمیق كردن ورودی‌های تالاب چه در جنوب و چه حتی در دیواره‌های شرقی تاثیر قابل‌توجهی روی كل اكوسیستم داشته.
از همه مهم‌تر اینكه عامل سیل كه هنوز ما نشانه‌های آن را در تالاب داریم، منطبق با الگوی مرگ پرندگان است. در اصل پیش‌نیازهای پدیده بوتولیسم یعنی نبود نور و فقدان اكسیژن، فراهم شده. نرم‌تنان و گیاهانی كه زمانی در بستر تالاب غذای پرنده‌ها بوده‌اند، زیر حجم گسترده رسوب قرار گرفته‌اند و فقدان نور و اكسیژن بر آنها قطعا اثرگذار بوده. افزایش ناگهانی موجودات كفزی و سپس مرگ ناگهانی آنها در شرایط بی‌هوازی در اصل فراهم كردن زمینه بوده، درست است كه در وهله نخست غذای زیادی برای پرنده‌ها فراهم شده اما بعد شرایط كاملا عوض شده.نظر من این است كه الان هم وارد كردن حجم جدید آب می‌تواند مشكل‌زا باشد و انجام آن و هر طرح دیگری قطعا نیازمند مطالعه و بررسی جدی است.»
بررسی دلیل مرگ پرندگان در میانكاله
دكتر علی‌صفر ماكنعلی، رییس سازمان دامپزشكی كشور می‌گوید: «براساس طرح اقدام سازمان دامپزشكی كشور اقداماتی انجام شده یا در حال انجام است كه از آن جمله می‌توان به آزمایشات میكروبی (باكتریایی براساس الگوریتم طرح اقدام گرم منفی و گرم مثبت)، آزمایشات ویروسی، انجام آزمایش برای سموم ارگانوفسفره (تمام گروه‌های ارگانوفسفرهای مورد استفاده در كشور)، انجام آزمایش برای سموم ارگانوكلره (تمام گروه‌های ارگانوكلره مورد استفاده در كشور)، انجام آزمایش برای فلزات سنگین كه می‌توانند باعث تلفات در پرندگان شوند و انجام آزمایش بیوتوكسین‌ها اشاره كرد.
این را هم بگویم كه نتیجه بیوتوكسین حساس به حرارت (بوتولیسم) مثبت بوده است.» دكتر محمود قاسمپوری، استادیار دانشكده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس نیز می‌گوید: «فكر می‌كنم علاوه بر نتیجه آزمایش‌ها، از نظر مشاهدات میدانی هم پایه محكمی برای رد بوتولیسم وجود ندارد، چراكه اگر بیماری بوده چرا فقط پرندگانی كه به نوار جنوبی شبه جزیره می‌آیند، تلف می‌شوند؟
چرا پرندگان به محض نشستن مبتلا می‌شوند؟ در اصل پرنده‌ها كمتر از چند دقیقه این مشكل را پیدا می‌كنند و چرا باید طیف خاصی از گونه‌های حساس به سروتایپ بوتولیسم مخصوص پرندگان (مرغابی، چنگر، فلامینگو) تلف شوند؟ از سوی دیگر استان مازندران به طور كلی در بخش صنعت نسبت به سایر استان‌ها چندان توسعه یافته نیست لذا فرضیه‌ای برای آلودگی صنعتی به طور مشخص وجود ندارد.»
شرایط انتقال بوتولیسم چگونه فراهم می‌شود؟
براساس مطالعات درباره فاكتورهای طبیعی كه باعث می‌شود باكتری كلستریدیوم بوتولینوم از حالت اسپور خارج و شروع به تولید سم كند، اطلاعات زیادی در دست نیست اما چندین فاكتور هستند كه احتمالا می‌توانند در بروز این مساله نقش داشته باشند و از آن جمله می‌توان به دگرشكلی میزبان باكتری و ویژگی‌های زیست‌محیطی مانند درجه حرارت و شوری اشاره كرد. وقتی كه پرندگان به این باكتری آلوده می‌شوند، یك چرخه موسوم به چرخه ماگوت (Maggot Cycle) شروع به كار می‌كند و به همین ترتیب تعداد بیشتر و گونه‌های دیگری از پرندگان آلوده می‌شوند.
تولید سم در لاشه‌های حیوانات در حال فساد اتفاق می‌افتد، به این صورت كه مگس‌های دوبال روی لاشه‌ها تخم می‌گذارند، ماگوت‌ها یا همان لارو مگس‌های دو بال از لاشه‌ها تغذیه می‌كنند. این ماگوت‌ها یا همان لارو مگس‌ها هستند كه باعث تغلیظ سم می‌شوند و وقتی پرندگان ماگوت‌های سمی را می‌خورند، سم تغلیظ شده وارد بدن آنها می‌شود. وقتی كه این پرندگان می‌میرند، ماگوت‌های بیشتری تكثیر می‌شوند و به این صورت چرخه شتاب می‌گیرد و مرگ‌های بیشتری هم متعاقب آن اتفاق می‌افتد.
اما در مورد پرندگان ماهیخوار مانند پلیكان این باور وجود دارد كه آنها وقتی ماهیان سمی را می‌خورند و غذا در معده‌شان هضم می‌شود، مسمومیت اتفاق می‌افتد. ماهیانی كه به این طریق آلوده شده باشند، طعمه خیلی راحت و در عین حال مرگباری برای پرندگان ماهیخوار خواهند بود.
آیا امكان كنترل این مسمومیت وجود دارد؟
بیماری‌هایی از این دست جزو اتفاقات نادر هستند كه بدون فراهم شدن زمینه‌های لازم رخ نمی‌دهند. نخست باید میزبانان مستعد، عوامل بیماری‌زا و فاكتورهای زیست محیطی كه تسهیل‌كننده ارتباط میان میزبان و عامل بیماری‌زا هستند؛ شكل بگیرد.
همان‌طور كه دكتر علی‌صفر ماكنعلی، رییس سازمان دامپزشكی كشور اعلام كرده، مهم‌ترین راهكار در شرایط فعلی جمع‌آوری هر چه سریع‌تر لاشه‌ها از تالاب و شكستن چرخه مرگبار ماگوت‌ها ست. پرندگان در مراحل ابتدایی بیماری باید به كلینیك‌های مخصوص بازپروری حیات وحش برده شوند تا درمان‌های لازم را دریافت كرده و سپس رهاسازی شوند اما از آنجایی كه سازمان حفاظت محیط‌زیست، مراكز تخصصی از این دست را ساماندهی نكرده، متاسفانه پرندگان مهاجر میانكاله چاره‌ای جز مرگ تدریجی ندارند. لاشه‌های پرندگان باید توسط افرادی كه دستكش‌های لاستیكی پوشیده‌اند، جمع‌آوری و به سرعت هم در زباله‌سوزها معدوم شود.
حفظ امكان گردش آب، حفظ جوامع گیاهی سالم به منظور اكسیژن‌رسانی طبیعی، حذف گیاهان در معرض فرسایش حتی برگ‌ها از سطح آب، برداشت لجن زیر با استفاده از پمپ، حفظ سطح آب و بالا نگه داشتن آن، كاهش و پایین آوردن سطح لجن با كمك زهكش‌ها، شناسایی مناطق پرخطر و اكسیژن‌رسانی، عمیق كردن دریاچه و لایروبی، استفاده از پمپ‌های با قطر 30 سانتی‌متر به منظور بهبود گردش جریان آب، استفاده از تسهیلات سنگی به منظور هوادهی، استفاده از پمپ‌های مخصوص پمپاژ هوا و استفاده از پمپ‌های شناور مورد استفاده در استخرهای پرورش ماهی از جمله راهكارهایی بوده كه در برخی كشورها اجرایی شده است.
هنوز مشخص نیست كه وضعیت در میانكاله به چه صورت پیش خواهد رفت، چراكه هنوز سوالات و ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد اما همان‌طور كه متخصصان می‌گویند نباید انتظار داشت تغییراتی كه در طولانی‌مدت در این اكوسیستم ایجاد شده، به سرعت مرتفع شود.
نظر شما