سلامت نیوز:  بند، جوی، خندق، مسیل، هوتک، قنات، کاریز و... ایران سرزمینی است که بخش بزرگی از آن گرم و کم‌باران محسوب می‌شود. همین است که واژگان قدیمی و راهکارهای تاریخی مدیریت آب در آن فراوانند. ایرانی‌ها در گذشته ارزش آب را بهدرستی درک کرده بودند و به همین دلیل برای حفظ قطرهقطره این مایه حیات – که در اشتباهی درست «مایع حیات» هم خوانده می‌شود – برنامه‌ریزی می‌کردند. اما امروز چه؟ با بروز سیل‌های متعدد و مکرر در نقاط گوناگون ایران بهویژه در یکی دو سال گذشته، چقدر توانسته‌ایم از این حجم بالای آب استفاده کنیم؟

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه ابتکار، سال‌هاست که شعارهایی مثل «آب را هدر ندهیم» و «آب هست، ولی کم هست» را در پیام‌های گوناگون دیده و شنیده‌ایم. کم‌آبی چنان مشکل بزرگی است که برخی تحلیلگران، جنگ‌های آینده را بر سر آب می‌دانند. با چنین تفاسیر و تفاصیلی، کنترل مناسب و بهره‌برداری از باران‌های سیل‌آسا، علاوه بر این که جلوی خسارت‌های سنگین به خانه، زندگی، زیرساخت‌های اقتصادی، کشاورزی و حتی ایجاد چالش‌های اجتماعی را بگیرد، تبدیل به فرصتی برای کاهش چالش کم‌آبی شود.

بررسی‌‌ها نشان داده، خسارت‌های سیل در پنج دهه گذشته نیمی از خسارت‌های ناشی از بلایای طبیعی در دنیا را به خود اختصاص داده است و آمار سیلاب‌های 70 سال گذشته نشان می‌‌دهد که ایران، چهارمین کشور سیل‌خیز دنیاست؛ آن هم در شرایطی که جزو کشورهای خشک و کمباران جهان به حساب می‌آید. بررسی‌ها نشان داده بیش از 80 درصد وسعت شهرهای کشور در معرض وقوع سیل قرار دارد که 32درصد آن مربوط به سیل بوده است. به گفته مسئولان، 25 درصد از هزار و 400 شهر کوچک و بزرگ ایران در معرض خطر سیل قرار دارند و با وقوع 200 سیل در سال‌های گذشته، خسارتی بیش از 700 میلیارد تومان به کشور وارد شده است. این منهای خسارات سیل از ابتدای امسال به این سو است.

در سیل اواخر زمستان سال گذشته و فروردین امسال که چندین استان کشور را درگیر کرد و البته در استان‌هایی مثل گلستان و خوزستان خسارات بیشتری بر جای گذاشت، نقش سدها، سیل‌بندها و البته لایروبی آن‌ها، رودخانه‌ها و مسیل‌ها بسیار مورد توجه قرار گرفت. با این حال سازوکارهای کنترل سیلاب، الزاما به ذخیره‌سازی آب حاصل از آن به عنوان منابع آبی کارآمد منجر نمی‌شود.

مثلا سدها هر چند خاصیت ذخیره‌سازی آب را دارند، اما عدم تناسب ظرفیت آن‌ها با حجم سیلاب و لزوم سرریز از یک سو و تبخیر آب ذخیره شده پشت آن در مناطق گرمسیر از سوی دیگر، آن را شیوه‌ای کامل و جامع برای بهره‌مندی از آب حاصل از باران‌های سیل‌آسا تبدیل نمی‌کند. به گفته کارشناسان، سالانه حدود سه میلیارد متر مکعب آب پشت سدها تبخیر مستقیم می‌شود که این میزان معادل ظرفیت ۱۵ سد امیرکبیر است! این به جز ایرادهایی است که گاه به مکان‌های سدسازی در ایران و در نظر نگرفتن آثار زیست‌محیطی آن گرفته می‌شود؛ مسائلی که مثلا در مورد سدهای رودخانه کارون در خوزستان به تغییر اکوسیستم آن و از بین رفتن یا مهاجرت بسیاری از آبزیانش منجر شد و به طور خاص در مورد سد گتوند ابهام‌های فراوانی درباره افزایش شوری آب رودخانه به دلیل وجود کوه‌های نمک زیر دریاچه آن انجامید.

سدسازی حتی خود می‌تواند باعث افزایش احتمال بروز سیل هم باشد. جریان آب در رودخانه به صورت طبیعی باعث عمیق‌ترشدن و افزایش عرض بستر رودخانه می‌شود، اما سدسازی جلوی این جریان طبیعی را می‌گیرد؛ همچنین جریان کم آب در حوزه پایین‌دست باعث می‌شود رسوبات ریزدانه‌ای، به سرعت ته‌نشین شده و دیگر کمکی به تعمیق بستر و عرض رودخانه نکند. از سوی دیگر وقوع سیلاب‌های زیاد ناشی از رهاسازی سرریز آب سدها موجب تغییرات عمده فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در پاییندست سد‌ها می‌شود.

البته موضوع مدیریت آب حاصل از بارش باران تنها مختص و نیاز مناطق خشک و گرمسیر نیست. در منطقه‌ای مثل استان مازندران که از نقاط پربارش ایران است، از بارش سالانه ۱۵ میلیارد مترمکعب باران در این استان، هشت میلیارد مترمکعب آن تبخیر شده و هدر می‌رود و شش میلیارد و ۸۵۰ میلیون مترمکعب باقی می‌ماند که از این میزان چهار میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب‌های سطحی شامل رودخانه‌ها، چشمه‌ها و یک میلیارد و ۹۵۰ میلیون مترمکعب آب‌های زیرزمینی است که از آب‌های سطحی فقط ۷۵۰ میلیون مترمکعب یعنی ۱۱ درصد آن مهار می‌شود.
در کل ایران بر اساس آمار وزارت نیرو سالانه در کشور ۴۱۳ میلیارد متر مکعب بارش داریم که از این مقدار ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیارد متر مکعب بهره‌برداری می‌شود و بقیه بارش‌ها به‌صورت تبخیر یا هرزآب هدر می‌رود.

به همین دلیل است که فراتر از سدسازی و یا رسیدگی به وضعیت رودخانه‌ها و مسیل‌ها، سازوکارهای آبخیزداری از نیازهای جدی ایران به حساب می‌آید. به طور خلاصه، آبخیزداری، مطالعه ویژگی‌های یک حوضه آبخیز و فرایند بررسی و اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها با هدف توزیع پایدار منابع حوضه آبخیز و تضمین پایداری کارکردهای آن با توجه ‌به تاثیری است که بر جوامع گیاهی و جانوری و انسانی آن حوضه دارد. با این حال در سایر تعاریف و مباحث این حوزه تخصصی، به راهکارهایی مثل تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی، دامپروری، ساختمان‌سازی، راه‌سازی، قطع درختان و به طور کلی هرگونه عملی چه مفید و چه مضر، چه مثبت و چه منفی، ارزیابی آن‌ها و توجه به وضعیت آبخیز براساس خصوصیات زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، پوشش گیاهی، اقلیم‌شناسی، هیدرولوژی و ارائه رهنمودها و پیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی و زیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص و اعمال مدیریت بر عواملی که در توزیع آب و کیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند، تا به صورت مطلوب و علمی، خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ شود، هم می‌پردازد.
با وجود تاکیدهای فراوان بر اهمیت حوزه آب، طرح‌‌ریزی نشدن، به انجام نرسیدن و نقصان پروژه‌های آبخیزداری در کل کشور به عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل هدررفت آب از جمله سیلاب‌ها و البته خسارت‌های ناشی از آن قلمداد می‌شوند.

مدیریت درست سیلاب‌های می‌توانست و می‌تواند بخشی عظیمی از آب‌های مصارف شهری و خانگی را فراهم کند و دیگر نیازی به راهکارهایی مثل شیرین کردن آب دریا با وجود هزینه‌های بالا نباشد. این مسئله در شرایطی مطرح است که بحران آب در مواردی مثل انتقال آب از تونل کوهرنگ به اصفهان و یزد منجر به بروز بحران‌های اجتماعی و امنیتی شده و یا طرح‌هایی مثل انتقال آب از دریای خزر به سمنان و کرمان مورد انتقادهای شدید از نظر فنی، هزینه‌ای و زیست‌محیطی قرار گرفته‌اند.

در حال حاضر در کشور ایران ۱۲۵ میلیون هکتار حوضه‌ آبخیز داریم که تنها در ۱۲ میلیون هکتار  از آن عملیات آبخیزداری به‌طور کامل اجرایی شده است.
ابوالقاسم حسین‌پور، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، چندی پیش در گفتوگو با ایسنا ضمن اشاره به اینکه در بیش از ۱۰ هزار نقطه از کشور فعالیت‌های آبخیزداری اجرایی شده است، گفته است: «در مناطق جنوبی شرایط محیطی برای انجام فعالیت‌های آبخیزداری بیش از سایر نقاط فراهم است چراکه در تعدادی از مناطق سردسیر کشور سرمای هوا و بارش برف و باران سبب ایجاد وقفه در اجرای پروژه‌های آبخیزداری شده است. در استان‌های مختلفی از جمله هرمزگان، فارس، کرمان و سیستان و بلوچستان برخی از پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری به پایان رسیده است که قطعا نقش موثری در کاهش حجم سیلاب در این مناطق و نفوذ آن‌ها به زمین داشته‌اند». مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری درباره کارایی پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در سیل‌های فروردین ماه کشور توضیح داد: «ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که پروژه‌های پخش سیلاب توانستند ضریب روان‌آب و سیلاب را از ۱۰ به دو کاهش دهند. این یعنی تا ۸۰ درصد سیلاب و خسارات آن را کاهش دادند». به گفته حسین‌پور، ارزیابی ایستگاه‌ها در حوضه‌های آبخیز پایلوت که در یکی از آن‌ها عملیات آبخیزداری انجام شده و در حوضه دیگری - به عنوان حوضه شاهد - که هیچ اقدامی در آن صورت نگرفته است نشان می‌دهد که فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در ۳۳ درصد مواقع مانع از شکل‌گیری سیلاب می‌شود و در ۶۷ درصد مواقع نیز تمامی فاکتورهای مربوط به سیل را با اثر مثبت کاهش می‌دهد.

حسین‌پور ضمن اشاره به مثال‌هایی از تاثیر آبخیزداری در کنترل شدت سیلاب اخیر، با اشاره به اینکه تاکنون تنها در ۱۲ میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز کشور عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری انجام شده است، اظهار کرد: «اجرای این عملیات طی سال‌های گذشته به دلیل کمبود اعتبارات پیشرفت چندانی نمی‌کرد. در حال حاضر باید بپذیریم که تغییرات اقلیمی وقوع بارش‌های شدید در آینده را تشدید می‌کند و به همین دلیل باید برای پیشگیری از تشدید خسارات سیل به فکر چاره باشیم». مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در ادامه تصریح کرد: «بعد از سیل‌های فروردین ماه امسال، هشت طرح جدید برای کنترل سیلاب تدوین شد که یکی از آن‌ها اجرای طرح‌های آبخوان‌داری و پخش سیلاب در عرصه آبخوان‌های کشور است. بر این اساس در ۱۱ میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز مشرف به دشت‌های ممنوعه و بحرانی که جزو مناطق سیل‌خیز نیز هستند برنامه پخش سیلاب پیش‌بینی و تدوین و به مراجع تصمیم‌گیر کشور ارائه شده است تا منابع لازم برای این طرح اختصاص یابد». حسین‌پور یادآور شده است: «در حال حاضر بیش از ۴۵۰ شهر کشور و ۸۶۰۰ روستا و آبادی در معرض تهدید سیل هستند. از این رو طرح آبخیزداری و کاهش مخاطرات سیل برای کانون‌های جمعیتی شهری و روستایی کشور تدوین و به سازمان مدیریت بحران تحویل داده شده است».

به نظر می‌رسد که با توجه به همه این مسائل، آبخیزداری باید در اولویت‌های بالای پروژه‌های کشور قرار گیرد. هر چند ایران در حال حاضر از نظر وضعیت اقتصادی روزگار سختی تجربه می‌کند، اما چنان که روح‌الله فتاحی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن هیدرولوژی ایران پیشنهاد داده است، اختصاص سالانه بین 20 تا 25 درصد از درآمد سدها به آبخیزداری یا آنطور که ابوالقاسم حسین‌پور، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری پیشنهاد می‌دهد، استفاده از ظرفیت خیرین می‌تواند به تامین هزینه‌های این امر مهم کمک کند.