به گزارش سلامت نیوز وارد سالن شهید باشقره در آمفی تاتر مرکز گردشگری پارک ملی گلستان می شوم؛ تصویر تاج محمد باشقره در حال پخش است؛ با همان لبخند نجیب همیشگی، روی اسبش نشسته و در حال گشت زنی در پارک ملی گلستان است؛ جایی که خونش برای حفاظت از آن بر زمین ریخت و همین جایی که "اولین همایش ملی پارک های ملی و مناطق تحت حفاظت" در آن برگزار شده است.

صحنه بعدی تصویر گریه های همکاران تاج محمد است و مدیرانی که از شهادت او خبر می دهند. همان مدیرانی که گاهی ناچار شده اند با فشار این مسوول و آن نماینده، اصول محرز و قوانین صریح محیط زیست را زیرپا بگذارند. مسوولانی که اغلب، محیط زیستی ها را یک مشت آدم احساساتی و بی سواد و مخالف هر گونه توسعه می دانند و انگار از اساس خبر ندارند که "محیط زیست" بیش از نیم قرن است که در ایران، یک رشته آکادمیک است و مبنای تمام این مخالفت ها با طرح های به اصطلاح توسعه ای، علم و دانش است.

مدیرانی که با اینکه در این روزها با مشکلات جدی زیستی برای تامین آب و هوا و نان مردم مواجه شده اند باز هم به اهمیت حفظ سلامت محیط زیست برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان بها نمی دهند و روی خود را از صورت مساله برمی گردانند.

داستان حفاظت در ایران، یکی داستان ست پر آب چشم. داستانی سرشار از بده بستان ها و معامله های پشت پرده و قانون شکنی های مدیران درجه اول دستگاه های اجرایی. آنجا که محیط بان را به نبرد متخلفان می فرستند و خود "آن کار دیگر می کنند."

همان که علی کلانه، رییس سابق "پناهگاه حیات وحش میانکاله" درباره اش در همایش گفت:« قدر محیط بان ها را بدانید؛ بیایید این تجربیات را تبدیل به اطلاعات قابل استفاده کنید. ما لباس سازمان را به تن داریم و به خانواده مان وفاداریم.»

او از اساتید درخواست کرد که تجربیات را تبدیل به اطلاعات قابل استفاده برای مدیران کنند. او گفت که « تجربیات با ارزش ما دارد رایگان عرضه می شود. قدر این محیط بان ها را بدانید.»

کلانه هشدار می دهد که « ما اشتباهات زیادی کردیم؛ به قیمت سفید شدن و ریختن موهای سرمان. چالش های مدیریت در عرصه ها اعم از تنوع اقلیم، تنوع قومیت ها و مسائل فرهنگی-اجتماعی، مشکلات ساختاری سازمانی خودمان. سازمان بافت سنتی دارد و نیاز به تغییر؛ ضوابط قدیمی، همچنان که دکتر دانه کار فرمودند باید تغییر کند.»

او به موضوع مهمی اشاره می کند که از مهم ترین عوامل موفق نبودن "حفاظت" در ایران است:« سازمان حفاظت محیط زیست، به اندازه کافی در دولت قدرت ندارد. بحث مدیریت یکی دیگر از مسائلی است که به سه سطح تقسیم کرده ام. در سطح عالی که تصمیم گیرندگان هستند؛ در سطوح میانی مدیران کل هم تصمیم گیر و هم تصمیم ساز هستند و در سطوح پایین، متاسفانه ما فقط مجری هستیم. قطعا باید دوستان سازمان حتما از ظرفیت همکاران زحمتکشی که در عرصه ها تلاش می کنند استفاده کنند.»

مدیر سابق "پناهگاه حیات وحش میانکاله” از مسائل مهمی صحبت می کند که به قول خودش "ما را در عرصه اذیت می کند": « تصمیماتی که در عرصه گرفته می شود به نظر بسیاری از هم لباس های من، باید از منطقه دیکته بشود. شما باید الگوی مدیریت و ضوابط را از خود منطقه و اقلیم و فرهنگ آن بگیرید. 50 – 60 سالی هست که ما مدیر داخلی نداشته ایم. گاهی احساس می شود از مشاوران مجربی نیز استفاده نمی شود. مشاوران ما گاها افرادی هستند که دوره مدیریتی شان تمام شده و جایی ندارند و می شوند مثلا مشاور رییس سازمان.»

نقش "پسرخاله ها" موضوع دیگری است که کلانه به آن اشاره می کند. من رییس می شوم و پسرخاله ام را چند صباحی می آورم اینجا. البته ما مدیران متعهد و کارکرده هم زیاد داریم. بعضی مدیران هم خیلی قانونمند هستند و کتاب قانون سیار هستند و دید کارشناسی و قدرت پردازش مسائل را ندارند. شما می گویی "کارخانه بازیافت را تعطیل نکن؛ چون طبیعت را پاکسازی می کند. می گوید "قانون گفته اگر سیستم پساب نداشت، تعطیلش کن!" این ها مشکلاتی است که ما را در عرصه اذیت می کند.»

او از مشکلات پرسنل، مدیران منطقه چالش های ریز و درشت دارند. « مشکلات خانوادگی همکاران، تا خودرو و شکارچی که اگر آسیب ببیند غصه مسوول منطقه ست. تجهیزات را همه تان می بینید. خودروها را به زور راه می بریم. کمبود بودجه ونیرو و ... تا زمانی که برای همه باشد آزاردهنده نیست؛ اما وقتی نیرو برای منطقه نیست؛ اما در اداره کل برای سرویس دادن به مدیر و خانواده اش نیرو هست آزاردهنده می شود. سقف محیط بانی شما دارد می ریزد؛ ولی آقای مدیر برای راحتی خانواده ش در خانه سازمانی، 500 میلیون هزینه تعویض کاشی می کند. این ها خیلی سخت و آزاردهنده است.»

محیط بان های لحظه ای

یک سری هم محیط بان های لحظه ای داریم که همیشه دست اندازهای کار ما هستند؛ چند سالی است که محیط بان بودن برای برخی مدیران، پرستیژ شده است. ما می خواهیم دوره خلبانی هواپیمای تک نفره یک محیط بان معرفی کنیم؛ شما می بینید معاون اداره که تا به حال اصلا رنگ محیط بانی را ندیده، اون لحظه می شود "محیط بان" ! این ها برای ما بحران است.

نقش پزشک و استاندار و نماینده مجلس

کلانه می گوید:« آخری ش هم نقش پزشکان و استاندار و ... است. پروژه ای داریم می بینید مثلا یک متخصص ارتوپد برای من توضیح می دهد. می گویم اگر طرحی هم دارید بنویسید به من بدهید، کارشناسان ما بررسی می کنند. بعد شما را می خواهند که :

"عه... به یک دکتر توهین کردی؟!" و یک استاندار می گوید "چرا چنین نامه ای را نوشته ای؟!"

جگر خون بسته برای حفاظت

مهدی تیموری رییس پارک ملی گلستان که چند سالی است در این پارک مشغول کار است نیز درددل های زیادی دارد و آنها را با بغض و استخوانی در گلو توضیح می دهد. او از آدم هایی می گوید که حتی یک شب هم محیط بانی نکرده اند؛ اما از مهم ترین چالش های حفاظت مشارکتی هستند. او می گوید در حالی که پرسنل محیط زیست با حداقل امکانات و اعتبار و تقدیم شهید، مشغول صیانت از پارک ملی گلستان هستند عده ای سد راه شان شده و کارشکنی می کنند.

تیموری با بغضی تلخ که در صدایش می شکند می گوید:« اگر کاردی بیاورید و قلب مرا بشکافید و به جگرم نگاه کنید می‌بینید که خون بسته است؛ از کسانی که حتی یک ‌شب هم محیط‌بانی نکرده‌اند و ذره ای از حفاظت نمی‌دانند.»

او با اشاره به اینکه 140 شهید داده ایم می گوید که این ها یکی از چالش‌هایی هستند که نمی‌گذارند ما به هدف مقدس سازمان حفاظت محیط‌ زیست برسیم. هدف از این مقدس‌تر که سرزمین مان و داشته‌های این سرزمین را حفظ کنیم؟ »

رییس پارک ملی گلستان می گوید که کار با مردم مانند حفاظت کاری سخت و پیچیده است و ما به‌عنوان متولی این کار، حالا که وظیفه حفاظت را به‌عهده گرفته‌ایم باید بلد باشیم یا بلد شویم که اعتماد و مشارکت مردم را جلب کنیم.»

تیموری می گوید که برای اعتمادسازی باید اول عاشق این کار باشی و بعد نیروهای عاشق را پیدا کنی و به کار بگیری.

او با بغض از شب شهادت "شهید باشقره، محیط بان پارک ملی گلستان می گوید:« آن شب که محیط‌بان باشقره شهید شد، من خانه نرفتم. ساعت 3 نیمه ‌شب تیراندازی شد و محیط بان باشقره شهید شد. محیط‌ زیست یکی از عاشقان خود را از دست داد. برادرم بغل خودم شهید شد،‌ شهید باشقره یک دختر کوچک دارد؛ من هم یک دختر دارم؛‌ توان و طاقت ندارم دخترش را ببینم.»

او با صدایی شکسته اما پرطنین و محکم می گوید:« من می‌خواهم حفاظت کنم؛ اما در مقابل افرادی هستند که اذیت می‌کنند و نمی‌گذارند به این هدف برسیم. آنها از پشت عینک خودشان به مسائل نگاه می کنند؛‌ ولی همه باید بدانیم که چاره‌ای جز حفاظت از سرزمین مان و داشته‌های ‌مان نداریم. پارک ملی گلستان به عنوان سمبل و پیشران محیط زیست کشور باید مورد توجه و اهتمام ویژه قرار بگیرد. اکوسیستم این پارک از منحصربه فردترین ها در بین پارک‌های حفاظت شده کشور است که باید مورد توجه و حمایت بیشتر مسؤولان سیاسی قرار گیرد.»

به باور تیموری برگزاری این همایش، ارتباط بین دانشگاه و محیط زیست را تقویت کرده و به حفاظت بهتر و علمی این پارک کمک خواهد کرد.»

او چه خوب نقطه امید را یافته است؛ نقطه ای که در شرایط سخت، او را سرپا نگه می دارد:« سازمان خانه ماست و هیچکس خانه خود را رها نمی کند. من هم قرار نیست خانه خود را رها کنم. ذره‌ ذره جان خود را برای حفاظت خانه مان می‌دهیم و دعا می کنم خدا آنها را هدایت کند.»

سرنوشتی مشابه ذخیره گاه های زیستکره

رمضانعلی قائمی مدیر اسبق پارک ملی گلستان که با مدیریت 10 ساله در این پارک، از موفق ترین ها در این مسوولیت بوده است و هنوز فعالیت های متعددی برای کمک به ارتقای پارک دارد در نطق کوتاهی که درباره پارک ملی گلستان و ثبت آن به عنوان "میراث جهانی یونسکو" دارد به مشکلات مناطق حفاظتی و از جمله این پارک ملی اشاره می کند.

او می گوید که « این میراث جهانی هم آرام آرام به دلیل غفلت ما انسان ها به سرنوشت "ذخیره گاه های زیستکره" دچار می شود و فعالیت ها و این نگرانی وجود دارد که نتوانیم از برنامه های 10 ساله با اعتقادات جهانی که مصوب شده برای میراث جهانی، بهره بگیریم.»

به گفته قائمی با اینکه ایران در همان یکی دوسال تصویب "قطعنامه کنوانسیون بین المللی یونسکو در سال 1972 تحت عنوان حفاظت از میراث های فرهنگی، تاریخی، طبیعی به این عهدنامه پیوسته است و فعالیت های خود را در ارتباط با معرفی آثار تاریخی و فرهنگی شروع کرده و اکنون 28 اثر تاریخی و فرهنگی ثبت شده در دنیا داریم و از این منظر در رتبه بیستم جهان هستیم، اما هم دولت پیشین و هم دولت های قبلی ما در ثبت "میراث های طبیعی" به موازات میراث های فرهنگی و تاریخی، غفلت کرده اند.

او از تلاش های متعدد سازمان های متولی و جوامع محلی و نیز کنشگران برای ثبت جنگل های هیرکانی از جمله بخش هایی از پارک ملی گلستان در لیست میراث جهانی یاد می کند که جمع آوری 10 تُن زباله از این پارک ملی، برای جلب نظر ارزیابان میراث جهانی از آن جمله است.

رییس اسبق پارک ملی گلستان درباره اینکه "چرا بخش هایی از پارک ملی گلستان برای ثبت در میراث جهانی انتخاب شد؟" می گوید:« با شرایط کنونی تغییرات اقلیمی و موج مهاجرت ها و استفاده گردشگران از این نقاط، ما قادر نیستیم این منابع را حفظ کنیم. چرا که تا امروز ، 2 میلیون هکتار از 3 و نیم میلیون هکتار جنگل های هیرکانی ما در عرض 6 دهه تبدیل شده و تقریبا از بین رفته است. اکنون نزدیک به 1ونیم میلیون هکتار یا با نگاه خوش بینانه، نزدیک به 1 میلیون و 900 هزارهکتار جنگل هیرکانی داریم که با قدمت 35 تا 50 میلیون سال، از میراثی هستند که در دیگر نقاط دنیا وجود ندارند و باید انها را حفاظت کرد که با ثبت جهانی آن، هم از منظر بودجه و هم دیگر مسائل، کمک شایانی است.

دکتر محمود قاسمپوری دبیر "اولین همایش ملی پارک های ملی و مناطق تحت حفاظت" درباره اینکه "چرا پارک ملی گلستان" برای این مطالعه و همایش انتخاب شده است گفت:« این پارک ملی همواره در برخی از شاخص هایش، بهترین ها بوده و تقریبا به عنوان یکی از مهم ترین و برجسته ترین منطقه هایی بوده که تقریبا الگویی خیلی از مناطق به لحاظ پیدا کردن نوعی از مدیریت، محصوب شده است.»

او افزود:« از مواد مهم آن 13 پاسگاه محیط بانی و حدود 70 نفر پرسنل دارد که نیمی از این ها همیاران عزیزی هستند که با همت والای ریاست منطقه و مدیریت اداره کل جذب شده و مشغول به کار هستند که ما الان اثربخشی آنرا در پارک ملی می بینیم.»

او پس از توضیحاتی درباره سرشماری و برآورد حیات وحش و افزایش جمعیت گونه های شاخص در پارک ملی گلستان گفت:« اثر یک کار عمرانی کوچک مانند جان پناه ها را بسیار پررنگ می بینیم در اجساس امنیت برای حیات وحش و افزایش جمعیت حیات وحش.»

او در خاتمه تاکید کرد که این کار را به روح شهید باشقره شهید پارک ملی گلستان تاکید کرد و اما بغض، اجازه نداد جمله پایانی اش را تمام کند.

اهتمام دانشگاهیان و محیط بان ها برای حفاظت

این همایش ملی 3 روزه که در سالن اجتماعات "پارک ملی گلستان" و میزبانی این پارک در دوم تا چهارم خرداد ماه و در قالب پنل های سخنرانی علمی و بیان تجربیات مدیران اجرایی، کارگاه های تخصصی و نشست علمی درباره "پارک ملی گلستان" برگزار شد مسائلی درباره "تنوع زیستی وخدمات اکوسیستمی در مناطق تحت حفاظت"، "گردشگری در مناطق تحت حفاظت و نقش آموزش وتفسیر در حفاظت" و "چالش ها و راهبردهای قانونی ومدیریتی در مناطق تحت حفاظت" مورد بررسی قرار گرفت.

شاید به جرات بتوان این همایش را نخستین همراهی و اهتمام مشترک بین دانشگاهیان این رشته و محیط بانان و سازمان متولی ذکر کرد. نشستی علمی که سبزپوشان سازمان حفاظت محیط زیست با یک دنیا تجربه را در کنار استادان این رشته نشاند؛ استادهایی که علاوه بر دانشگاه، همواره در عرصه نیز حضور داشته و در این راه، تجربیاتی گرانبها کسب کرده اند که می تواند رهیافت های مفیدی برای بهبود اوضاع حفاظت مناطق 4 گانه ایران باشد.

در این همایش ۱۰۱ مقاله در ۶ محور اصلی به دبیرخانه همایش رسید که ۷۹ مقاله پذیرش، و ۲٠ مقاله در طول 3 روز به صورت سخنرانی برگزار شد. علاوه بر آن دو سخنرانی نیز از سوی "سباستین اشمیت" بنیانگذار و مدیرعامل FiNC آلمان و "نیزا هانی" نایب رئیس کمیسیون جهانی مناطق حفاظت شده IUCN درباره اهمیت ذخیره گاه‌های زیست کره به صورت برخط ارائه شد.

برگزارکنندگان "اولین همایش ملی پارک های ملی و مناطق تحت حفاظت" اظهار امیدواری کردند که این همایش، بستری برای ارائه یافته ها و تجربیات علمی و کاربردی در زمینه مدیریت و حفاظت پارک های ملی و سایر مناطق تحت حفاظت ایران و به دنبال فراهم ساختن فرصتی برای تبادل اندیشه و تجربه بین متخصصان و صاحب نظران علوم مرتبط با حفاظت و مدیران اجرایی و حفاظت گران در نخستین پارک ملی ایران باشد.

این همایش با همکاری دانشگاه های حکیم سبزواری"، "تربیت مدرس" و "علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان" و با پشتیبانی سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شده و قرار است برگزاری آن را به صورت ادواری با بهره گیری از ظرفیت های موجود در مناطق تحت حفاظت ایران ادامه دهد.

جاده میان گذر

در ابتدای این مراسم سیدمهدی مهیایی معاون عمران استانداری گلستان از پارک ملی گلستان به عنوان ذخیره‌گاه‌های محیط زیستی زمین نام برد و گفت:« چالش‌های پیش ‌روی پارک ملی باید مرتفع شود. یکی از این چالش‌ها طی دو دهه اخیر "جاده میان‌گذر" است که به عنوان یکی از مطالبات استان از وزارت راه مطرح خواهیم کرد.»

مهیایی از آغاز شیوع آفت در جنگل‌های هیرکانی خبر داد و افزود:« قطعا اقدامات لازم در این زمینه صورت خواهد گرفت تا مانع آسیب رسیدن به این محیط ارزشمند طبیعی باشیم».

مهم ترین مشکل

حسن اکبری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست کشور نیز گفت:« قاچاق و شکار غیرمجاز حیوانات و برداشت بی رویه از منابع ملی از جمله مشکلات در حوزه حیات وحش بوده و با تمام ایثارگری ها و تلاش های شبانه روزی همکاران در این عرصه نتوانستیم به خوبی عمل کنیم.»

او مهم ترین چالش را در حوزه "حفاظت مشارکتی" و "حفاظت اقتصادی" عدم قوانین، ضوابط و مقرارت مناسب در این موارد برشمرد و تاکید کرد:« دانشگاهیان، مراکز پژوهشی و مراکز علمی با ارائه دستاوردهای علمی خود در این حوزه کمک کنند تا دستورالعمل لازم را به مجلس برده و به تصویب برسانیم. اگر حفاظت اقتصادی و مشارکتی با منابع دولتی پیش رود قطعا نتیجه مطلوبی در بر نخواهد داشت.»

او گفت:« انتظار می رود در این همایش دو روزه، بستر مناسبی برای تغییر نگرش مدیریتی ایجاد شود.»