سلامت نیوز: دکتر محمد اسماعیل اسدی پژوهشگر بین المللی و مستقل آب و خاک و کشاورزی حفاظتی، در یک یادداشت اختصاصی برای سلامت نیوز نوشت: پنجم دسامبر برابر با 14 آذر 1401 از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FA0) به‌ عنوان روز جهانی خاک نام‌گذاری شده است. به‌منظور ارج نهادن به اهمیت خاک و جلوگیری از نابودی آن در سال 2002 بر اساس پیشنهاد اتحادیه جهانی علوم خاک یک، روز پنجم دسامبر به‌عنوان روز جهانی خاک نام‌گذاری شد تا دولت‌ها، سیاست‌گذاران و فعالان بخش خصوصی به‌طور جدی به تکاپو افتاده و برای رفع نواقص، اصلاح روش‌ها، کاهش فرسایش خاک ها و بهبود اوضاع کیفی خاک‌ها چاره‌اندیشی کنند.

این روز با پیشنهاد دولت تایلند و به پاس خدمات ارزنده پادشاه فقید آن کشور بومیپول آدولیادی که در پنج دسامبر سال ۱۹۲۷ به دنیا آمده بود در حفظ و ارتقای منابع خاک و با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل، به نام روز جهانی خاک نام‌گذاری و تصویب شد. این روز جهانی یک بزرگداشت سالانه است که به نمایان‌سازی اهمیت خاک برای جوامع در سرتاسر جهان کمک می‌کند و ضرورت بهره‌برداری پایدار از آن را آشکار می‌سازد. طی چندین سال پس از تصویب این روز، سالانه همایش ها، نشست‌ها و جلسات گوناگون پیرامون این موضوع در کشورهای مختلف دنیا در تاریخ مذکور برگزار و در جهت بزرگداشت اهمیت خاک و اطلاع‌رسانی به اقشار مختلف مردم تلاش می‌شود.

حتی در بعضی از کشورها مانند آلمان، هفته خاک تعیین و طی آن مراسم مختلفی برگزار می‌شود. سازمان ملل متحد نیز با توجه به اهمیت موضوع، سال 2015 را به‌عنوان سال جهانی خاک‌ها، برای تبیین اهمیت این منبع عظیم خدادادی تعیین کرد. در برخی کشورها نیز موزه هایی به نام موزه خاک وجود دارد که درهای آن به روی عموم باز است و در این موزه ها با به نمایش گذاشتن انواع مختلف خاکها کارکردهای خاک در تغذیه بشر و همچنین خدمات اکوسیستمی آن به عامه مردم به ویژه دانش آموزان آموزش داده می شود تا مردم قدر این ماده حیاتی و تجدید ناپذیر را بیشتر بدانند.

روز جهانی خاک امسال یعنی 2022 (#WorldSoilDay) و کارزار آن یعنی "خاک، سرآغاز غذا" با هدف افزایش آگاهی از اهمیت حفظ اکوسیستم های سالم و منبع تغذیه انسانها با پرداختن به چالش های رو به رشد در مدیریت خاک، مبارزه با فرسایش خاک، از دست دادن تنوع زیستی خاک، افزایش آگاهی در باره اهمیت خاک و تشویق دولت ها، سازمان ها، جوامع و افراد در سراسر جهان به تعهد حفظ سلامت خاک برگزار شد.

خاک ها جایگاه رویش گیاهانی هستندکه انرژی خورشیدی را برای تولید غذا، فیبر و اخیرا سوخت به طور موثری استفاده می کنند. غذا و فیبر دو عامل اساسی در بقاء تمدن ها هستند. کشاورزی منبع اصلی هردو بوده و وابسته به خاک های بارور است. برای اینکه خاک ها به طور اقتصادی تولید کنند بایستی حاصل خیز باشند. بنابراین، حاصل خیزی خاک های هر کشور، شاخص سلامت کشاورزی و ظرفیت تولید غذا، فیبر و سوخت آن کشور است. در بیانیه جهانی غذا، حاصل خیزی خاک بعنوان کلید امنیت غذایی معرفی شده است. با توجه به اینکه خاک های ایران از نظر مواد آلی فقیر هستند افزایش ماده آلی خاک ها برای حفظ حاصل خیزی و تداوم فعالیت موجودات زنده خاکزی، امری ضروری است.

در اهمیت ماده آلی همین بس که آن را به عنوان قلب کشاورزی پایدار نام نهاده اند و همچنین نقش آن را در خاک همانند نقش خون در بدن دانسته اند. کشاورزی مولد وابسته به خاک سالم است. خاک، وظیفه در اختیار قرار دادن مواد مغذی به مقدار کافی را در طول چرخه زندگی گیاه برعهده دارد. خاک آب را در خودش نگه میدارد و آن را در دسترس گیاه قرار میدهد به طوری که در طول دورههای خشک گیاه پژمرده نمیشود. آب از طریق نفوذ یا حرکت درون خاک تصفیه میشود. خاک به آرامی آب را به سیستم های آب سطحی و زیرسطحی منتشر و در نتیجه به عنوان یک تنظیم کننده جریان عمل میکند. 95 درصد غذای ما در خاک می روید. خاک ها میزبان 25 درصد تنوع زیستی سیاره ما هستند. بر روی یک قاشق چایخوری مقدار میکروارگانیسم ها یا اندامک های زنده در داخل خاک سالم از تعداد انسان های روی کره زمین بیشتر است.

خاک از چهار جزء اصلی تشکیل می شود: مواد معدنی، مواد آلی، آب و هوا. در حالی که معمولاً مواد معدنی از خاک رس، گل و لای و شن تشکیل می شوند؛ مواد آلی از مواد گیاهی و حیوانی که در مراحل مختلفی از تجزیه شدن قرار دارند، تشکیل می شوند. زمانی که صحبت از سلامت خاک که می توان آن را کیفیت خاک نیز نامید به میان می آید، مهمترین عامل، ارگانیسم هایی هستند که در آن رشد و نمو می کنند و به عنوان یک اکوسیستم زنده هستند. این ارگانیسم ها شامل باکتری ها، قارچ ها، نخسانه ها (نماتدها)، پیش زیان، کرم های خاکی و دیگر جانداران کوچک می شوند. اکثر آنها نقشی عمده را در تجزیه نمودن مواد آلی درون خاک بازی می کنند، از این رو آنها را به موادی مغذی و دیگر ترکیبات سودمند مورد نیاز گیاهان تبدیل مینمایند. این ارگانیسم ها با استفاده از مواد آلی و فرآورده های جانبی حاصل از رشد ریشه ها رشد و نمو مینمایند. از این رو هم ارگانیسم های گیاهان و هم ارگانیسم های خاک برای بقای حیات خود به وجود یک دیگر وابسته هستند. این ارگانیسم های خاکی جدای از مواد آلی در حال تجزیه و مواد مغذی چرخه دار برای بهبود دادن بافت خاک و کنترل کردن آفت های درون آن نیز سودمند هستند.

بسیاری از مردم آگاه نیستند که خاک، به ویژه خاک سالم، سرشار از زندگی است. میلیون ها گونه و میلیاردها موجود زنده ترکیبی پیچیده و متنوع از زندگی میکروسکوپی و ماکروسکوپی را تشکیل می دهند که نشان دهنده بیشترین غلظت زیست توده در هرجای کره زمین است. باکتری ها، جلبک ها، حشرات میکروسکوپی، کرم های خاکی، سوسک ها، مورچه ها، کنه ها و قارچ ها از جمله این موجودات زنده خاک در مجموع ارزشی سالانه معادل 5/1 تریلیون دلار در سراسر جهان دارند. به طور خلاصه، خاک سالم باید از فعالیت میکروبی درحد کفایت برخوردار بوده و همچنین باید دارای ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی متعادلی باشد. سفره اصلی غذای ما خاک است. بیشتر آنچه که در سر سفره غذایمان می خوریم و می نوشیم، ریشه در خاک دارند. خاک جزو منابع تجدیدناپذیر است اما چون دیده نمی شود نسبت به آن غفلت شده است. به همین دلیل حفظ آن ارزش زیادی دارد. خاک، مهربان و بخشنده است و دوست خوبی است. اما اگر ما این دوستی را دانسته یا نادانسته به دشمنی بدل کنیم، خاک دشمنی سرسخت است و ما از این دشمنی سودی نخواهیم برد و در این جنگ خودساخته، بی گمان ما شکستی سخت خواهیم خورد.

متاسفانه دشمنی و جنگ امروزه با خاک آغاز شده است. انسان با سلاح گاوآهن و دیسک و انواع خاک برگردان ها به جنگ خاک رفته است و تا می تواند خاک را زیر و رو می کند تا ماده آلی آن بیشتر کاهش یافته و همچنین بیشتر در معرض فرسایش های آبی و بادی ناشی از طوفان های شدید و آبیاری های بی رویه و قطرات باران قرار گیرد. امروزه 33 درصد خاک های جهان به خاطر خاک ورزی های شدید، فرسایش خاک، شورشدن، تراکم، اسیدی شدن، آلودگی شیمیایی و کاهش مواد غذایی تخریب شده و یا رو به تخریب هستند. از سوی اتحادیه بین المللی خاک (IUSS) سال های 2015 تا 2024 به عنوان دهه بین المللی خاک ها نامیده شده است. هدف از این نامگذاری ها، آشنا کردن عموم مردم با اهمیت خاک و جلب توجه عمومی به ضرورت حفظ خاک است.

از اهمیت خاک به عنوان جزء اساسی سیستم های طبیعی جهان و از عوامل رفاه و حیات بشر یاد می شود. به راستی راهکار استفاده پایدار از خاک چیست و چگونه می توانیم غذای خود را در خاک رشد دهیم بدون آنکه به آن صدمه ای بزنیم؟ آیا میتوان بدون آنکه ساختار خاک را به هم زد و آن را با انواع و اقسام وسایل و تجهیزات آهنی سرد زیر و رو نماییم و بر پیکر آن زخم های غیر قابل جبران وارد نماییم غذای خود را تولید نماییم؟ به طور قاطع و باستناد منابع علمی و پژوهش های انجام شده در داخل و خارج کشورمی توان اذعان نمود که با استفاده از سامانه پایدار کشاورزی حفاظتی (Conservation Agriculture) می توان ضمن تولید مستمر، خاک را حفظ کرد. کشاورزی حفاظتی یک رویکرد اساسی در تولید محصولات کشاورزی است که مبتنی بر کاهش عملیات خاک ورزی، حفظ و مدیریت بقایای گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب و تنوع گیاهی بوده و موجبات پایداری تولید را فراهم می سازد.

عملیات خاک‌ورزی شدید باعث از دست رفتن خاک از طریق فرسایش آبی و بادی، افت کیفیت خاک و از همه مهمتر کاهش مواد آلی خاک می گردد. شیوه‌های سنتی آماده‌سازی خاک و تکنیک‌های مدیریت علف‌های هرز و روش‌های دیگر نه تنها موجب تخریب ساختار طبیعی خاک شده بلکه باعث از بین رفتن مواد غذایی و زنجیر فرآیند زیستی و فشردگی و کاهش رطوبت خاک می‌شود. خشکسالی یک پدیده غیرمترقبه و نادر نیست و لازم است ما تکنیک ها و عملیات کشاورزی کشورمان را با این پدیده سازگار کنیم و کشاورزی حفاظتی یک راه اساسی مقابله با خشکسالی می باشد.

کشاورزی حفاظتی دانش و ابزار لازم را به وجود آورده و کشاورزان را قادر می‌سازد تا منافع چشمگیری را حاصل و در عین حفاظت از خاک و آب، از محیط زیست نیز محافظت کنند. همچنین روش‌های سنتی استفاده از زمین و مدیریت ضعیف تعداد زیادی از کشاورزان بر ناکارآمدی سیستم کشاورزی کشور دامن می‌زند. بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی خشک ایران و تهدیدهای جدی در زمینه منابع آب و خاک، برنامه‌ریزی در زمینه حفظ و استفاده بهینه از منابع آب و خاک برای توسعه کشور امری حیاتی محسوب می‌شود. مجموعه عملیاتی همچون عدم دستکاری مکانیکی خاک، حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب زراعی برای بازسازی و حاصلخیزی خاک که اصطلاحاکشاورزی حفاظتی نامیده می‌شود فعالیت‌های مهمی هستند که می‌توانند ضمن تولید پایدار برای حفظ آب و خاک این کشور صورت گیرند.

امروزه کشاورزی حفاظتی به علت مزایای مهمی که دارد، به تدریج جایگزین کشاورزی مرسوم می‌شود. بر طبق آخرین آمار فائو در سال 2019-2018 سطح کشت حفاظتی در جهان به 205 میلیون هکتار در 102 کشور از جمله ایران رسیده است که برابر با 15 درصد سطح کشت جهان می باشد. از سال 1990 تا 2009 به مدت 20 سال هرسال 5 میلیون هکتار به سطوح کشاورزی حفاظتی اضافه گردید و طی ده سال یعنی از 2009 تا 2020 این عدد به 10 میلیون هکتار در سال رسید. بر اساس برنامه های جنبش کشاورزی حفاظتی فائو در جهان در نظر است تا سال 2050 این سطح به 700 میلیون هکتار یعنی 50 درصد اراضی زراعی جهان برسد. در کشور ما ایران نیز گامهای بسیار خوبی در استانهای گلستان، ایلام، کردستان، خوزستان، فارس، کرمانشاه، لرستان و همدان برای توسعه سامانه های کشت حفاظتی مخصوصا در اراضی دیم برداشته شده است که نتایج خوبی در زمینه صرفه جویی در مصرف سوخت، آب مصرفی و همچنین تقویت ماده آلی خاک بدست آمده است. در پایان باید گفت در کشور ما که در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده است پذیرش و اجرای کشاورزی حفاظتی دیگر نه یک انتخاب که ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

در پایان در باب اهمیت خاک و لزوم حفاظت ازآن می توان به 7 نکته کلیدی به شرح ذیل اشاره کرد :

• 95 درصد غذایی که می خوریم از خاک به دست می آید.
• خاک ها میزبان 25 درصد تنوع زیستی روی کره زمین هستند.
• حدود یک سوم خاک های ما در حال حاضر تخریب شده است.
• کشاورزی حفاظتی یکی از بهترین راهکارهای تولیدات پایدار محصولات کشاورزی ضمن حفظ خاک می باشد.
• در طول 70 سال گذشته، سطح ویتامین ها و مواد مغذی در غذا به شدت کاهش یافته است.
• بیش از ۲ میلیارد نفر از گرسنگی پنهان یا کمبود ریزمغذی‌ها رنج می‌برند.
• تقریباً 50 درصد از زباله‌های خانگی ما می‌تواند برای پرورش خاک ما کمپوست شود.