به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد، کشف محموله بزرگ قاچاق باله کوسه‌ماهیان در کیش که به ضبط 2535 عدد باله کوسه از یک فروند شناور ختم شد و پس از آن کشف 8 هزار قطعه کوسه و بیش از این مقدار باله کوسه در یکی از سردخانه‌های چابهار بدون‌تردید جزو تلخ‌ترین خبرهای حوزه محیط‌زیست در اردیبهشت سال جاری بود که بی‌عملی معاونت محیط دریایی محیط زیست و شیلات تلخی آن را چند برابر هم کرده است.
روزنامه «اعتماد» در حوزه خبرهای محیط زیست همواره نسبت به موضوع کوسه‌ها و محیط دریایی حساسیت ویژه داشته است. به عنوان مثال در تیرماه سال 99 در مصاحبه با فهیرا مشایخی، مدیرعامل موسسه کولی‌کر خلیج فارس و عضو تیم بین‌المللی الاسمو پراجکت هشدار داده شد که طبق آمار رسمی سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) ایران در لیست 20 کشوری قرار دارد که بیشترین میزان صید کوسه‌ماهیان را در دنیا دارند و این در حالی است که این آمارها صید غیرمجاز، ثبت نشده و گزارش نشده را شامل نمی‌شود. در آذرماه سال گذشته هم صدیق نصیری، کارشناس مدیریت محیط‌زیست سازمان منطقه آزاد قشم به «اعتماد» گفت: «بر مبنای گزارش سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد در خصوص حجم و میزان صید کوسه‌ماهیان با استناد به گزارش ارسالی از سوی وزارت امور خارجه کشور، بیشترین میزان صید این زیستمندان در اقیانوس هند پس از کشورهای هند و پاکستان، مربوط به ایران است.»
همه این موارد در حالی است که همچنان صیادان و ماهی‌فروشان در برخی استان‌ها اعم از هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان و بلوچستان با خیال آسوده و با فراغ بال به صید کوسه، فروش و ارایه انواع محصولات کوسه‌ماهیان مشغول هستند. کارشناس مدیریت محیط‌زیست سازمان منطقه آزاد قشم به «اعتماد» می‌گوید: «جدای از کم‌کاری معاونت محیط دریایی محیط زیست و ادارات مربوطه، سازمان شیلات هم از تعاونی‌های صیادی حمایت می‌کند و تحت نظارت تعاونی‌های صیادی، کوسه‌های صید شده وزن و ثبت شده و در بازارها به فروش خواهند رسید. باعث تاسف است که در اکثر استان‌های جنوبی و ساحلی کشور، کوسه‌ها آزادانه صید می‌شوند و قیمت آنها از کیلویی 20 هزار تومان به 60 هزار تومان رسیده است.»
با باله کوسه‌ها چه کار می‌کنند؟ راهکار چیست؟
صید کوسه‌ها کار دشواری است؛ معمولا کوسه‌ها را پس از صید به دلیل وزن زیاد با چنگک از ناحیه دهان به بالا می‌کشند و با قطع باله‌ها حیوان را که نیمه جان است؛ مجدد به آب می‌اندازند. کوسه بدون باله به اعماق دریا رفته و بعد از مدت‌ها با درد تلف می‌شود. قیمت هر کیلو باله خشک کوسه به رقمی بالغ بر 700 دلار رسیده، سوپ باله کوسه یک غذای چینی است که آن را نشانه ثروت می‌دانند و از زمان سلسله مینگ تاکنون طرفداران پر و پا قرص بسیاری هم داشته است. این سوپ غذایی بوده که در گذشته تنها امپراتور چین و مهمانان ویژه‌اش آن را صرف می‌کردند اما امروزه خانواده‌های ثروتمند زیادی نه‌تنها در چین بلکه در هنگ‌کنگ و حتی کشورهای دیگر خواهانش هستند. شهرت این غذا از حدود 20 سال پیش که خانواده‌های متوسط در چین به سرعت ثروتمند شدند، بیشتر هم شد و شرایط به گونه‌ای شده که حتی در قرار ملاقات‌های تجاری و عروسی‌ها هم برای تحت تاثیر قرار دادن مهمانان از آنها با سوپ باله کوسه استقبال می‌شود.
مصرف‌کننده‌های عمده این غذا چین، مالزی و تایلند هستند. از آنجایی که تقاضا برای این غذا به میلیون‌ها رسیده، جمعیت‌های زیادی از کوسه‌ها و سفره‌ماهیان هم تحت‌تاثیر بازار مصرف قرار گرفته‌اند. دمیان چاپمن (Demian Chapman) و دیه‌گو کاردنیوسا (Diego Cardiñeso) از دانشگاه کالیفرنیا در سال 2020 تلاش کردند تا با استفاده از DNA کوسه‌های مرده و باله آنها جمعیت‌هایی را که بیش از سایرین تحت فشار صید هستند، شناسایی کنند. تحقیقات آنها نشان داد که حدود 85 درصد از باله کوسه‌های مرده که در بازارهای مختلف در سراسر دنیا به فروش می‌رسند، متعلق به جمعیت‌های مختلف کوسه‌های بخش شرقی اقیانوس آرام هستند. کاردنیوسا می‌گوید: بخش اعظم برداشت از جمعیت‌ها در مناطقی انجام می‌شود که مدیریت شیلات در آنها ضعیف است و در اجرای قوانین صیادی بالاخص قوانین صیادی بین‌المللی ضعف نشان می‌دهند. اما این تنها دلیل نگرانی نیست زیرا صید غیرقانونی، ثبت و گزارش نشده نامنظم می‌تواند تاثیرات فاجعه‌بارتری بر جمعیت‌های مختلف کوسه‌ها داشته باشد. کاردنیوسا معتقد است که انجام تحقیقات DNA از محموله‌های توقیف شده می‌تواند کمک موثری در راستای شناسایی محل‌های صید باشد بنابراین نباید مستندات را از بین برد و باید اجازه داد که کوسه‌های تلف شده، زبان حفاظت از کوسه‌های زنده باقی مانده باشند.
سابقه تاریخی 7 هزار ساله کوسه‌ها در خلیج فارس
ریما ژابادو (Rima Jabado) محقق ارشد و مدیر طرح ماهیان غضروفی خلیج فارس که چند سالی است در زمینه حفاظت از کوسه‌های خلیج فارس در کشور امارات مطالعه و تحقیق می‌کند، می‌گوید: «مطالعات باستان‌شناسی در ابوظبی تاکنون موفق به کشف نمونه‌های مختلفی اعم از مهره‌ها و دندان‌های کوسه‌ها از مکان‌های مختلف شده که تاریخچه برخی از آنها به حدود 7 هزار سال پیش برمی‌گردد و بر اساس این داده‌ها به این جمع‌بندی رسیده‌ایم که سابقه شکار و البته بهره‌کشی از کوسه‌ها در این منطقه همواره وجود داشته و بخشی از یک سنت یا میراث جوامع مختلفی بوده که در این منطقه زندگی کرده‌اند. ما در مطالعات خود موفق به شناسایی 30 گونه مختلف از کوسه‌ها در این منطقه شده‌ایم و برای این کار تنها به کوسه‌های زنده توجه نشده بلکه گاهی نمونه‌های صید شده در بازار و اسکله‌های مختلف هم معیار ما بوده‌اند. تا جایی که اطلاع دارم، تحقیقات اندکی در ایران در این زمینه انجام شده اما از آنجا که ایران یکی از کشورهایی است که صید قابل توجه کوسه در آن انجام می‌شود، باید پذیرفت که داشتن درک بهتر از تاثیر این صیادی گسترده نه‌تنها بر اکوسیستم بلکه حتی بر گونه‌هایی که شکار می‌شوند؛ یک گام اساسی در راستای حفاظت از کوسه‌ها در خلیج فارس خواهد بود.»
در ایران شرایط به چه صورت است؟
صدیق نصیری، کارشناس مدیریت محیط‌زیست سازمان منطقه آزاد قشم می‌گوید: «قانون شکار و صید (مصوب 16 خرداد 1346) و اصلاحیه بعدی آن (مصوب 25 آذر 1375) و همچنین مصوبه شماره 442 شورای عالی حفاظت محیط‌زیست مورخ 25 تیر 1398 با موضوع بهای جانوران وحشی در این زمینه قابل تعمق هستند. از لحاظ مطالبه ضرر و زیان، جرایم نقدی صید و شکار جانوران وحشی بر اساس بند (چ) قانون شکار و صید توسط شورای عالی حفاظت محیط‌زیست تصویب شده و مصوبه مذکور از تاریخ 7 دی 1398 لازم الاجرا شده است. بر مبنای بند (چ) قانون شکار و صید، جرایم نقدی صید کوسه کولی‌کر (کوسه نهنگ) مبلغ500/000/000ریال، انواع کوسه سرچکشی 350/000/000 ریال و سایر کوسه‌ها 100/000/000 ریال خواهد بود، اما همچنان در سکوت محیط‌زیست و شیلات، صیادان و ماهی‌فروشان در برخی استان‌ها شامل هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان و بلوچستان با خیال آسوده و با فراغ بال به صید کوسه، فروش و ارائه انواع محصولات کوسه‌ماهیان مشغول هستند.»
او می‌افزاید: «قدم‌ها جهت نجات حیات دریا و حفاظت از گونه‌های در معرض انقراض کوسه‌ها کافی نیست و نیاز است که ادارات محیط‌زیست استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان و بلوچستان هم طبق قوانین مصوب ملی مسوولانه‌تر برخورد کنند. به‌رغم ساعت‌ها تلاش شبانه‌روزی ما در قشم و آموزش بیش از صدها صیاد شاهد هستیم که گاه و بی‌گاه صیادان معترض هستند که چرا فروش و عرضه کوسه‌ماهیان بیخ گوش ما در بندرعباس آزاد است؟ این در حالی است که اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان و اداره کل شیلات استان در بندرعباس حضور دارند و همچنان هیچ کس برای صیادان متخلف تذکر یا ممنوعیتی مطرح نمی‌کند و صیادان ما در قشم معترض هستند که وقتی کوسه‌ماهیان بر حسب تناژ در بندرعباس خرید و فروش می‌شوند، چرا به آنها در جزیره قشم اجازه چنین کاری داده نمی‌شود؟»
پیشگامی محیط‌زیست منطقه آزاد قشم در آموزش صیادان محلی
آموزش ذی‌نفعان، جوامع محلی و صیادان با جلب اعتماد و مشارکت فعال بومیان قشم که نتیجه سال‌ها کار و مطالعات میدانی مستمر، بر گونه‌های ساکن و مهاجر و همچنین زیستگاه‌ها و مناطق حساس کوسه‌ماهیان در آب‌های اطراف جزیره است را می‌توان گامی مثبت در راستای حفاظت از کوسه‌ها تلقی کرد اما حتی این کار هم بدون همکاری جمعی استان‌های دیگر کافی نیست. متاسفانه تا زمانی‌که محیط‌زیست استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان و بلوچستان به یک حرکت جمعی جهت حفاظت از کوسه‌ها نپیوندند و کم‌کاری خود را در سایه عملکرد شیلات توجیه کنند، امیدی به بهبود وضعیت کوسه‌ها نبوده و نخواهد بود.
سید محمدهاشم داخته، مدیر محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم درباره ضرورت شکل‌گیری همکاری جمعی به «اعتماد» می‌گوید: «خلیج فارس را باید به عنوان یک زیستگاه اصلی مدنظر داشته باشیم. چنانچه قرار است برنامه‌ریزی انجام شود، این برنامه‌ریزی باید به صورت یکدست و به شکل یک برنامه جامع و مدون باشد. درست است که خلیج فارس زیستگاه‌های خرد زیادی به صورت پراکنده دارد اما در کل یک زیستگاه بزرگ است که بسیاری از گونه‌های جانوری بالاخص سفره ماهیان و کوسه ماهیان در آن جابه‌جایی مستقل دارند و در پهنه‌های بسیار وسیع هم زیست می‌کنند. از طرفی استان‌های ساحلی جنوب کشور، شباهت‌های فرهنگی بسیار زیادی دارند و عمده مردم ساحل‌نشین در خلیج فارس و دریای عمان ماهیگیر هستند لذا تهیه برنامه جامع صید و صیادی باید با مشارکت مردم محلی و همچنین با بهره‌گیری از دانش جامعه بومی باشد. مردم ساحل‌نشین، سال‌ها از خلیج فارس به عنوان یک زیستگاه حاصلخیز استفاده کرده‌اند؛ به طور قطع مردم محلی و به ویژه صیادان و دریانوردان دانش بسیار ارزنده‌ای در حوزه صید و صیادی و حتی دریانوردی دارند که در خیلی موارد به استفاده پایدار هم ختم شده است. از آنجایی که صید و صیادی زیرمجموعه سازمان شیلات است لذا طرح جامع هم باید با هماهنگی شیلات باشد و اگر طرح یک جانبه از طرف محیط زیست و به‌طور اخص معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست باشد، از همان ابتدا باید آن را شکست خورده قلمداد کرد. شیلات و محیط زیست به‌رغم اختلاف نظرات بسیار، نقاط مشترک زیادی با یکدیگر دارند و این دو سازمان در این برهه از زمان باید روی نقاط مشترک بیشتر تاکید کنند. اگر هر دو در کنار یکدیگر قرار بگیرند و قوانین و استانداردها و تخصص‌ها روی یک میز در کنار دانش بومی باشند؛ بدون تردید می‌توان به یک دستاورد ارزشمند رسید. نه شیلات و نه محیط زیست به تنهایی نمی‌توانند بر این پهنه گسترده نظارت کنند؛ از این رو مشارکت و جلب اعتماد باید به گونه‌ای باشد که مردم این دو سازمان را حافظ منافع خود بدانند و مشارکت مردم هم جز با جلب اعتماد و آموزش اتفاق نخواهد افتاد.»
او در عین حال ضرورت همکاری با کشورهای همسایه از جمله عراق، عربستان، کویت، بحرین، امارات و عمان را هم یادآور می‌شود: «لزوم تهیه یک طرح بالادستی هم با مشارکت کشورهای حاشیه خلیج فارس باید مدنظر قرار بگیرد، چرا که زیستگاه‌های دریایی عظیمی مانند خلیج فارس، پویا بوده و گونه‌های جانوری در آنها همواره در حال جابه‌جایی هستند.»
او اعلام ممنوعیت صید، فروش و ارایه انواع کوسه ماهیان در جزیره قشم در مرداد 1400 را که با موفقیت بالای 90 درصدی همراه بوده، یک دستاورد دانسته و می‌گوید: «حدود 4 سال پیش که این طرح آغاز شد از همکاری نهادهای تحقیقاتی مهم دنیا به ویژه کارگروه تخصصی کوسه ماهیان و سفره ماهیان اتحادیه جهانی حفاظت بهره گرفته شد. نتیجه این بود که ممنوعیت صید، فروش و ارایه انواع کوسه ماهیان را نمی‌توان یک مرتبه به صیادان و مردم محلی اعلام کرد یا جلوی آن را گرفت؛ به همین دلیل با همکاری سازمان منطقه آزاد قشم، برنامه تسهیلات کمک‌های خرد محیط زیست جهانی در ایران (خدمات ارزنده زنده‌یاد لاله دارایی) و همکاری جامعه دانشگاهی از جمله دکتر کیابی یک برنامه 4 ساله تعریف شد. در ابتدا زیستگاه‌های اصلی کوسه ماهیان و صیدگاه‌های عمده در اطراف جزیره شناسایی شدند. پس از آن صیادان اصلی کوسه ماهیان را شناختیم و نحوه خرید و فروش را از بازار ماهی فروش‌ها تا اقامتگاه‌های محلی دنبال کردیم. بعد از شناسایی زنجیره صید، انتقال و مصرف؛ ارتباط مستقیم با مردم شکل گرفت و آموزش‌های متعدد رودررو برگزار شد. تازه بعد از همه اینها بود که مردم را از قوانین بازدارنده صید و فروش کوسه مطلع کردیم. من هنوز باور دارم که موفقیت 100 درصدی نیست اما نسبت به ادامه راه در جزیره قشم بسیار خوشبین هستم.»
کم‌کاری شیلات یا محیط‌زیست
بهزاد زادهوش، کارشناس ارشد مدیریت و حفاظت تنوع‌زیستی می‌گوید: «لنج‌های متخلف در ایران پس از صید در آب‌های دور، کوسه‌ها و همین‌طور باله‌ها را به لنج‌های پاکستانی انتقال می‌دهند و برای جلوگیری از لو رفتن، باله‌ها را وسط دریا برش زده و لاشه‌ها را به دریا برمی‌گردانند. من معتقدم شیلات آنقدرها هم مقصر نیست، چرا که در وهله نخست پرسنل و امکانات یگان شیلات بسیار محدود است و از طرفی هم بودجه ندارند. از طرف دیگر، دیدگاه در سازمان شیلات مبتنی بر صید است و شیلاتی‌ها اغلب دیدگاه حفاظتی ندارند. مساله از جایی پیچیده می‌شود که مسائل معیشتی و اجتماعی و فرهنگی هر ناحیه و بندر هم وارد معادله می‌شود. مشکلات صید و صیادی ما بسیار زیاد است، در زمانی هستیم که صیدگاه‌های ساحلی در عمل تهی شده و نرخ صید هم به‌شدت پایین آمده؛ بنابراین اغلب صیادان محلی جهت امرار معاش چاره‌ای جز این ندارند. جلوگیری از صید کوسه در عمل یک چالش بزرگ است، چرا که در گام نخست، اولویت سازمان شیلات چیز دیگری است و لذا اگر قرار است که اتفاق مثبتی رخ بدهد، معاونت محیط دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست باید پیشقدم شود و این در حالی است که متاسفانه رابطه آنها هم با شیلات اصولا در جهت همکاری و کمک به هم نبوده و نیست. حال آنکه به طور قطع همکاری شیلات و معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌تواند منجر به اتفاقات مثبت شود اما متاسفانه ما شاهد هستیم که حتی جلسات مشترک هم آنچنانکه باید به نتیجه مطلوب نمی‌رسند.»
این کارشناس در خاتمه می‌گوید: «به نظر من برای حفظ کوسه‌ماهیان، سپرماهیان، مرجان‌ها، لاک‌پشت‌های دریایی و پستانداران دریایی بهترین راهکار این است که علاقه‌مندان و سازمان‌های مردم نهاد از طرف معاونت محیط دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست پیشقدم و به سمت سازمان شیلات برای همکاری گسیل شوند. در همین راستا، تعاونی‌های صید بر اساس قانون ملزم به صرف هزینه‌هایی برای آموزش صیادان هستند. مطالبه‌گری مستقیم علاقه‌مندان و سازمان‌های مردم نهاد از سازمان شیلات و ادارات کل محیط‌زیست باید از این پس جدی‌تر دنبال شود. درست است که این مسیر موانع زیادی دارد اما تنها راه مدیریت صحیح به همراه حفاظت این است که آموزش مستمر و هوشیارانه باشد. در آخر تاکید می‌کنم که هر گونه تندروی و اصرار برای حفظ همه گونه‌ها در دریا هم در عمل واقع‌بینانه نیست و هم صیادها با آن کنار نخواهند آمد.»
نظر شما