سلامت نیوز: با اینکه حمایت از زنان سرپرست خانوار مورد تاکید برنامه های چهارم، پنجم و ششم توسعه است اما همچنان شاهدیم این دسته از زنان آنچنان که باید حمایت های لازم را دریافت نکرده اند و باید پرسید چرا تاکنون با وجود قوانین حمایتی وضعیت زنان سرپرست خانوار همچنان نابسامان است؟ اگر در قوانین موجود نقص وجود دارد؟اگر نقصی وجود دارد چرا اصلاح نمی شوند؟ چرا قوانین تنها بر روی کاغذ مانده اند و نظارتی بر نحوه اجرای آنها وجود ندارد؟

به گزارش سلامت نیوز، یکی از شاخص های ارزیابی عدالت اجتماعی در هر کشوری ، وضعیت زنان آن کشور است. زنان سرپرست خانوار از جمله گروه‌های آسیب‌پذیر در هر جامعه ای هستند. 

عنوان سـرپرست خانوار به یكی از اعضای خانوار كه در خانواده با این مسئولیت شناخته می‌شود اطلاق می‌شود. درصورتی كه اعضای خانوار قادر به تعیین سرپرست خود نباشند، مسن ترین عضو خانوار به عنوان سرپرست خانوار شناخته می‌شود. معمولاً در خانواده، پدر سرپرست خانوار است و در صورت نبود پدر (فوت،طلاق و…) مادر سرپرست خانوار محسوب می‌شود.

زنان بیوه ، زنان مطلقـه (اعم از زنـانی كه پس ازطلاق به تنهایی زندگی می‌كنند و یا به خانه پدری بازگشته ولی خود امرار معاش می‌كنند ) ، همسران مردان معتاد ، همسران مردان زندانی، همسران مردان بیكار ، همسران مردان مهاجر ، همسران مردانی كه در نظام وظیفه مشغول خدمت هستند، زنان خودسرپرست (زنان سالمند تنها ) ، دختران خودسرپرست ( دختران بی سرپرستی كه هرگز ازدواج نكرده‌اند )، همسران مردان ازكارافتاده و سالمند در گروه زنان سرپرست خانوار تعریف می‌شوند.

جامعه شناسان و آسیب شناسان اجتماعی بر لزوم توجه و رسیدگی به وضعیت زنان سرپرست خانوار و و توانمندسازی و مهارت سازی این گروه از جامعه  تاکید دارند و عدم توجه به این گروه از جامعه را زمینه ساز بروز آسیب های اجتماعی از جمله فقر و تکدی گری و فحشا و ... می دانند.

حمایت های اندک کمیته امداد و بهزیستی

سید حسن موسوی چلک رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، در گفت و گو با خبرنگار سلامت نیوز، درباره آمار زنان سرپرست خانوار کشور گفت:« براساس سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران که در سال ۹۵ انجام شد مشخص شد که جمعیت زنان سرپرست خانوار کشور نزدیک به ۳ میلیون و ۶۰ هزار نفر است. این جمعیت در سرشماری سال ۹۰ حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بود و در سرشماری سال ۸۵ این جمعیت یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر و در سرشماری سال ۷۵ ، کمتر از یک میلیون و دویست هزار نفر جمعیت زنان سرپرست خانوار در کشور بود. از آمار یک میلیون و دویست هزار نفر در سال ۷۵ به سه میلیون و ۶۰ هزار نفر در سال ۹۵ رسیدیم.»

این آسیب شناس اجتماعی میزان حمایت های کمیته امداد و سازمان بهزیستی از زنان سرپرست خانوار را اندک دانسته و می گوید:« میزان حمایت این دو سازمان از زنان سرپرست خانوار از آنچه که در قانون آمده معمولا کمتر است. آنچه که در قانون برای حمایت از زنان سرپرست خانوار پیش بینی شده است به دلیل بار مالی زیادی که دارد اجرا نشده است گرچه در سال های اخیر سعی شده پرداخت مستمری به این زنان از محل هدفمندی یارانه ها چندبرابر شود ولی واقعیت این است که همچنان با آنچه که در قانون قید شده است فاصله وجود دارد.»

لزوم تصویب قوانین حمایتی برای زنان سرپرست خانوار
لیلا ارشد مددکار اجتماعی و فعال حوزه زنان و کودکان نیز در گفت و گو با خبرنگار سلامت نیوز بر لزوم تصویب قوانین حمایتی برای زنان سرپرست خانوار تاکید دارد و می گوید:« متاسفانه قوانین حمایتی برای زنان سالهاست که در مجلس برای تصویب معطل مانده است و ما قوانینی در جهت حمایت از زنان و کودکان در دو دوره اخیر در مجلس نداشته ایم. ۱۱ سال است که قانون حمایت از کودک و خانواده در مجلس مانده است همچنین لایحه حمایت از زنان اصلا به صحن علنی مجلس راه پیدا نکرده است.»

وی با تاکید بر لزوم مهارت آموزی به افراد جامعه از جمله زنان سرپرست خانوار، خاطرنشان کرد:« در وهله اول زنان سرپرست خانوار نیازمند حمایت از سوی سازمان های مربوطه هستند دومین چیزی که نیاز کل افراد جامعه با تاکید بر زنان سرپرست خانوار است، مهارت آموزی است. سازمان بهداشت جهانی آموزش ۱۰ مهارت را به تمام افراد در کشورها از جمله کشور ما توصیه کرده است تا در شرایط پیچیده قرن حاضر بتوانند از خودشان و کسانی که سرپرستی آنها را برعهده دارند مراقبت کنند و به طور کلی به عنوان یک شهروند قرن بیست و یکمی نیازمند داشتن این مهارت ها هستند.»

وی افزود:«متاسفانه این مهارت در کشور ما به گروه های مختلف سنی از جمله کودکان،نوجوانان،دانش آموزان و دانشجویان به طور منظم آموخته نمی شود و جوانان و زنان ما در جعبه ابزارشان ، ابزاری برای مقابله با مشکلات و حفظ زندگی و سلامت خود ندارند همه اینها سبب می شود این افراد در مناسبات پیچیده امروزی نتوانند به درستی رفتار کنند. شناخت خود و توانایی های خود ، شناخت نقاط ضعف، مهارت تصمیم گیری در شرایط دشوار، مسوولیت پذیر بودن و داشتن شغل مناسب از جمله این مهارت ها است.»

زنان سرپرست خانواری که به قوادی روی آورده اند

امان الله قرایی مقدم آسیب شناس اجتماعی نیز نسبت به پیامدهای عدم حمایت مناسب از زنان سرپرست خانوار هشدار می دهد و در گفت و گویی با خبرنگار سلامت نیوز، می گوید:« اگر این زنان را تامین نکنیم به طبع فرزندان آنها نیز تحت تاثیر قرار می گیرند و ممکن است این زنان به راه بد کشیده شوند که متاسفانه برخی از این زنان را که در کرج بررسی کردیم مشخص شد برخی از زنان سرپرست خانوار که از پس مایحتاج زندگی خود و فرزندانشان برنمی آمدند به قوادی روی آورده بودند به این معنی که این زنان دختران خود را برای تامین مایحتاج زندگی در اختیار مردان قرار می دهند.»

وی هشدار داد:« اگر زنان سرپرست خانوار به صورت کامل حمایت نشوند احتمال اینکه به سمت فساد و فحشا کشیده شود بسیار زیاد است و مسلم است زنی که تامین نیست ناچار است که به این سمت برود.این زنان اگر حرفه ای نیاموخته باشند یا باید به کار خدمتکاری روی آورند که ممکن است از سوی صاحبکار خود مورد تجاوز قرار گیرند یا مجبور به هم باشی یا ازدواج سفید هستند که به نوعی خودفروشی می کنند یا به سمت فحشا کشیده می شوند و عاملی برای افزایش تعداد روسپی های مخفی می شود.»

قرایی مقدم تاکید کرد:« برای رسیدگی به وضعیت زنان سرپرست خانوار باید یک ارگان جداگانه ای وجود داشته باشد نه اینکه به صورت جزیره ای عمل شود. اشکال کار اینجاست که یک سازمان اصلی متولی این زنان نیست بنابراین ناهماهنگی هایی وجود دارد لذا باید یک سازمان خاص برای این زنان بوجود بیاید.»
وی گفت:« توانمندسازی و حرفه آموزی زنان سرپرست خانوار می تواند از فقر و به راه خطا رفتن آنها جلوگیری کند و مهارت‌آموزی آنها می‌تواند در زندگی‌شان موثر باشد وگرنه نمونه آنها می شود پارک هرندی و پارک حقانی و غیره.»

ازدواج موقت، ازدواج سفید و ازدواج سایه تنها چاره برخی زنان سرپرست خانوار
دکتر مجید ابهری آسیب شناس اجتماعی نیز در گفت و گویی با خبرنگار سلامت نیوز به ازدواج مجدد زنان سرپرست خانوار اشاره می کند و می گوید:«برخی از زنان سرپرست خانوار اجبار دارند به عنوان همسر در سایه یا همسر دوم ، زندگی با یک مرد را بپذیرند و مشکلات از اینجا آغاز می شود که اگر قرار باشد آنها فرزندی داشته باشند مصیبت بزرگتری گریبانگیر آنها خواهند شد. متاسفانه برای ازدواج مجدد زنان سرپرست خانوار هیچ قاعده و ضابطه ای وجود ندارد.»
وی هشدار داد:« ازدواج موقت، ازدواج سفید و ازدواج سایه روش هایی است که برخی زنان سرپرست خانوار برای حمایت از فرزندان خود پیشه می سازند بنابراین سازمان های حمایتی باید بسته های حمایتی را با تورم و مشکلات اقتصادی موجود تغییر دهند و به این بانوان به جای دادن ماهی، ماهی گیری یاد دهند و حرفه و شغلی به آنها بیاموزند و سرمایه ای در اختیار آنها قرار دهند تا جزو کارآفرینان باشند. وگرنه با پول های اندکی که به آنها پرداخت می شود نمی توان با اقیانوس مشکلات زنان سرپرست خانوار مواجه شد.»

تهران بیشترین درصد زنان سرپرست خانوار را دارد

انتقاد از روش های حمایتی از زنان سرپرست خانوار
دکتر افسانه کمالی عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا نیز در گفت و گو با خبرنگار سلامت نیوز، اعلام کرد آمار زنان سرپرست خانوار در کشور از ۹ و نیم درصد در سال ۸۵ به ۱۴ و نیم درصد در سال ۹۵ رسیده است.

این جامعه شناس می گوید طبق آمارها تهران بیشترین درصد زنان سرپرست خانوار را دارد که حدود ۲۰ درصد است اما مسئله اصلی، زنان سرپرست خانواری است که کمتر از ۳۵ سال سن دارند که با کمال تعجب آمار آنها در خراسان جنوبی بالاتر از ۴۰درصد است و در سیستان و بلوچستان ۲۶ درصد بالاترین رقم های ما را نشان می دهند که اگر این آمار را ریشه یابی کنیم به نوع فرهنگ و مسائلی که در آن استان ها دارند برمی گردند.

اوی می گوید:« در این دو استان ها ازدواج با افغانستانی ها و یا اتباع بیگانه از جمله افغان ها و پاکستانی ها خیلی بالا است و وقتی برای سرشماری می روند طبعا شوهرانشان را سرپرست خانوار محسوب نمی کنند و کسی که ایرانی هست را به عنوان سرپرست خانوار ثبت می کنند، به این ترتیب در استان هایی که این نوع ازدواج ها بیشتر رایج است زنان سرپرست خانوار جوان و کمتر از ۳۵ سال خیلی بیشتر است باز هم این به معنی این نیست که این دسته از زنان مشکل ندارند به دلیل اینکه ازدواج ابن دسته از زنان با افراد غیرایرانی مشکلات بسیاری را برای آنها فراهم می کند که البته مجلس اخیرا قوانینی را وضع کرده که اگر شوهران این دسته از زنان مسئله امنیتی نداشته باشند به فرزندان آنها شناسنامه می دهند و امکان تحصیل و اقامت در ایران را پیدا می کنند ولی بار مضاعف سختی های زندگی بر دوش این دسته از زنان سرپرست خانوار را نشان می دهد.»

وی با انتقاد از روش های حمایتی از زنان سرپرست خانوار از سوی کمیته امداد و بهزیستی می گوید:« متاسفانه در حال حاضر در کشور ما به زنان سرپرست خانوار به روش های صدقه ای یا صرفا حمایتی مالی از سوی بهزیستی و کمیته امداد و یا خیریه ها به آنها کمک می شود در حالی که این راه با عزت نفس این زنان و فرزاندشان و عضو خانواده های آنها قطعا منافات دارد و فکرنمی کنم بشود این روش را ادامه داد. نکته بعد این است که تامین اجتماعی و حقوق های بازنشستگی را برای این دسته از زنان باید گسترده تر کنیم دلیلش این است که به مرور با افزایش سطح بهداشت و امکانات رفاهی زندگی در مقایسه با گذشته، سهم زنان سرپرست خانوار خیلی بیشتر خواهد شد و زنانی که در سنین بالای ۶۵ هستند تعدادشان به طور مرتب اضافه خواهند شد و این دسته از زنان در سنی نیستد که بتوان به اشتغال آنها فکر کرد و تنها راهی که وجود دارد که با روش های خیریه ای و صدقه ای برای حمایت از این زنان مقابله کرد این است که تامین اجتماعی گسترده تر شود.»

وی خاطرنشان کرد:« ما خیلی راحت تر و با سرمایه گذاری کمتری می توانیم زنان سرپرست خانوار را به سطحی برسانیم که از لحاظ اقتصادی بتوانند توانمند باشند و خودشان هزینه خود را تامین کنند این راه فرهنگ کار و کوشش و تلاش و مبارزه با مشکلات را در جامعه ما نه فقط برای این خانوارها بلکه برای کل جامعه تقویت می کند تا اینکه یک گرفتاری برایش پیش بیاید مثلا سرپرست خانوار فوت کند یا جدا شود و خانوار حیران بماند که چطور باید معیشت خود را تامین کند. نکته دوم که باید به خانوارها کمک شود تا بتوانند توانمند شوند بیشتر از لحاظ روحی و عزت نفس این زنان است که بتوانند زندگی را رفع و رجوع کنند بخشی از این زنان تنها زندگی می کنند و بخشی دیگر با افراد دیگر که می توان تصور کرد فرزندانشان هستند زندگی می کنند که نیازمندند کمبودهایی را که در زندگی دارند از لحاظ روحی برای آنها جبران شود.»

قوانین برنامه چهارم،پنجم و ششم توسعه درباره زنان سرپرست خانوار
آنچه مسلم است با توجه به آمار رو به رشد زنان سرپرست خانوار در کشور نیازمند اقدامات جدی تر در جهت حمایت از این زنان در جامعه هستیم و با توجه به تورم و مشکلات اقتصادی که زندگی را برای این گروه از جامعه سخت تر کرده است و با توجه به وضعیت نامناسب این قشر از جامعه لازم است برنامه ها و طرح های حمایتی از این دسته از زنان با سرعت بیشتری اجرا شود و لازم است هرچه سریع تر بودجه های لازم برای اجرای این برنامه ها تامین شود.
از گفته های کارشناسان و جامعه شناسان چنین برمی آید که قوانین حمایتی از زنان سرپرست خانوار یا به تصویب نرسیده و یا به درستی اجرا نشده است.

بند ج ماده ۹۶ قانون برنامه چهارم توسعه به تامین بیمه خاص برای حمایت از زنان سرپرست خانوار و افراد بی سرپرست با اولویت کودکان بی سرپرست تاکید دارد.

همچنین بند ی ماده ۹۷ قانون برنامه چهارم توسعه به تهیه و تدوین طرح جامع توانمندسازی زنان خودسرپرست و سرپرست خانوار با همکاری سایر سازمان ها و نهادهای ذی ربط و تشکل های غیردولتی و تصویب آن در هیات وزیران در شش ماهه نخت سال اول برنامه تاکید دارد.
در بند ل همین ماده به افزایش مستمری ماهیانه خانواده های نیازمند و بی سرپرست و زنان سرپرست خانواده تحت پوشش دستگاه های حمایتی بر مبنای چهل درصد حداقل حقوق و دستمزد در سال اول برنامه اشاره دارد.

در ماده ۳۹ برنامه پنجم توسعه آمده است: به منظور توانمندسازی افراد و گروه های نیازمند به ویژه زنان سرپرست خانوار و معلولان نیازمند با تاکید بر برنامه های اجتماع محور و خانواده محور با استفاده از منابع بودجه عمومی دولت و کمک های مردمی اقدامات زیر توسط دولت انجام می شود:

الف) طراحی نظام سطح بندی خدمات حمایتی و توانمندسازی متناسب با شرایط بومی، منطقه ای و گروه های هدف حداکثر تا پایان سال اول برنامه و فراهم نمودن ظرفیت های لازم برای استقرار نظام مذکور در طول برنامه

ب) اجرای برنامه های توانمندسازی حداقل سالانه ده درصد خانوارهای تحت پوشش دستگاه های حمایتی به استثناء‌سالمندان و معلولین ذهنی ، توانمند شده و خروج آنان از پوشش حمایت های مستقیم.

ج) تامین حق سرانه بیمه اجتماعی زنان سرپرست خانوار نیازمند، افراد بی سرپرست و و معلولین نیازمند در طول سالهای اجرای برنامه

همچنین در برنامه پنجم توسعه و در قالب ماده ۲۳۰ «توجه به ابعاد معیشتی و اشتغال زنان سرپرست خانوار» به عنوان یکی از محورهای ۱۴ گانه این ماده مورد تاکید واقع شده است.

بند ت ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه نیز بر تهیه و اجرای کامل طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار طبق قوانین و مصوبات شورای اجتماعی تا پایان اجرای قانون توسط معاونت امور زنان ریاست جمهوری با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سایر نهادهای ذیربط تاکید دارد.

حمایت از زنان سرپرست خانوار مورد تاکید برنامه های چهارم، پنجم و ششم توسعه است با اینحال همچنان شاهدیم این دسته از زنان آنچنان که باید حمایت های لازم را دریافت نکرده اند و باید پرسید چرا تاکنون با وجود قوانین حمایتی وضعیت زنان سرپرست خانوار همچنان نابسامان است؟ اگر در قوانین موجود نقص وجود دارد چرا اصلاح نمی شوند؟ چرا قوانین تنها بر روی کاغذ مانده اند و نظارتی بر نحوه اجرای آنها وجود ندارد؟