سلامت نیوز:بهار در ایران چشم‌اندازی نه چندان سبز و پر گل از خود برجا گذاشت. با در گِل نشانیدن زندگانی هموطنان برخی استان‌ها جلوه‌ای دیگر از تغییر فصل نمایان شد.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه  اطلاعات، در این میان خوزستان پذیرای سیلاب‌های سرازیر شده از تمامی استان‌های همجوار و بالادستی خود بود و مردمان ساحل غربی کرخه و کارون پنجه در پنجه موج‌های سیل بنیان‌افکنی انداخته‌اند که لحظه به لحظه بلندتر و پرقدرت‌تر به دیواره کاشانه‌شان می‌کوبید و دار و ندارشان را در کام خود فرو می‌بلعید.

نظر به هشدار کارشناسان بین‌المللی مبنی بر وقوع مکرر خشکسالی و سیلاب‌های ناگهانی پیرو گرمایش جهانی زمین اتفاقات حداکثری مانند خشکسالی چندساله و متعاقب آن سیلاب‌های عظیم ناگهانی، در آینده بسیار رخ خواهد داد و باید بیش از پیش متوجه این اتفاق باشیم.

در چند دهه اخیر اقدامات توسعه‌ای و عمرانی نامناسب، تغییر کاربری‌های غیر مجاز و استفاده غیر اصولی از عرصه‌ها، تجاوز به حریم رودخانه‌ها، تراکم زیاد جمعیت و رعایت نشدن طراحی آب شناسی مناسب پل‌ها، همچنین رعایت نشدن آب شناسی شهری، منجر به بروز یا تشدید سیل‌های ویرانگری در شمال کشور شده است.

این در حالی است که حاصل پیوند آبخیزداری و مدیریت جامع منابع طبیعی را می‌توان به طور خلاصه بهره برداری حداکثری از اراضی ملی و افزایش ثروت عمومی با کمترین خسارت زیست محیطی دانست.

واکنش طبیعت

وقتی منابع طبیعی و محیط زیست نادیده گرفته و فشار بیش از حد بر آن وارد می‌شود، طبیعت هم واکنش خود را به شکل حادثه‌ اخیر سیل نشان می‌دهد؛ اینها به این دلیل است که کشورمان فاقد مدیریت یکپارچه سیلاب (IFM) است.

این مطلب را مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید و در زمینه پیامدهای سیل اخیر کشور به خبرنگار «اطلاعات» خاطرنشان می‌کند: واقعیت این است که سیلاب یک پدیده طبیعی است و نمی‌توان گفت که چه عوارضی برای کشور به همراه دارد. سیل پدیده ناشی از بروز سال‌های‌تر و یک سیکل طبیعی است که هرچند سال یکبار تکرار می‌شود.

دکتر علی مریدی، می‌افزاید: قاعدتاً از لحاظ طبیعی سیل منشأ خیر برای طبیعت است و اگر عوارضی هم داشته باشد در جای دیگر منشأ رویش می‌شود. اما این‌که چگونه سیل برای کشورمان به آلام بشری تبدیل می‌شود، قابل بررسی است که یکی از علت‌های آن به بالا‌دست اراضی شیب‌دار مربوط می‌شود که در نهایت پایین دست را هم به مخاطره می‌اندازد.

مریدی با بیان این‌که ما در دو جا به طبیعت خسارت می‌زنیم که بعداً این موضوع در قالب خسارت طبیعت به خودمان باز می‌گردد و تلافی طبیعت را مشاهده می‌کنیم، یادآور می‌شود: خسارت ابتدا در بالادست رخ می‌دهد که در سیل گرگانرود و قره سو در استان گلستان شاهد آن بودیم.

وقتی جنگل‌ها و مراتع را از بین می‌بریم، سرعت نفوذ آب کاهش یافته و بارندگی در پایین‌دست به شکل سیلاب مهیب خود را نشان می‌هد. متأسفانه اقدامات آبخیزداری هم به صورت سال‌های متمادی مورد غفلت قرار گرفته است و هنوز هم ادامه دارد. این در حالی است که با آبخیزداری می‌توان علاوه بر این‌که خسارت سیل را کاهش‌ داد آب سیلاب را هم مهار و در زیرزمین ذخیره کرد.

وی می‌افزاید: بنابراین جنگل‌تراشی، چرای بیش از حد دام در مراتع و غفلت از آبخیزداری دارد خود را به شکل بروز سیلاب نشان می‌دهد و در کنار آن در حال از دست دادن خاک ارزشمند کشور هم هستیم. در سیلاب اخیر کشور بخشی از آب تولید شده را از دست دادیم، هم خاک از بین رفت و هم اراضی کشاورزی آسیب دیدند و در واقع چندین برابر آنچه که اعلام می‌شود خسارت به کشور وارد شده است.

مدیرکل آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: موضوع دوم به پایین دست برمی‌گردد. وقتی حریم و بستر رودخانه‌ها نادیده گرفته می‌شود و حقی برای آب و رودخانه در نظر گرفته نمی‌شود، طبیعت هم به این شکل واکنش خود را نشان می‌دهد.

به گفته وی، نسخه‌ای که اکنون در دنیا به آن رسیده‌اند مدیریت یکپارچه سیلاب یا IFM است که نسخه جامع شامل کنترل آبخیز، شرایط طبیعی حوزه و بهره‌برداری درست و حفظ حریم و بستر رودخانه‌ها به همراه یک سری اقدامات برای تکمیل سیل‌های خاص مانند سیل اخیر کشورمان است که دوره بازگشت ۲۰۰ یا ۵۰۰ سال دارد.

البته سیل اخیر حتی اگر حریم بستر رودخانه‌ هم رعایت می‌شد، خسارت به همراه داشت زیرا حریم بستر‌ها در کشورمان ۲۵ تا ۵۰ ساله و اقدامات مهندسی رودخانه‌ در ۱۵ ـ ۱۰ سال اخیر کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مریدی تصریح می‌کند: یکی از درس‌هایی که باید از حادثه اخیر سیل بیاموزیم این است که آسیبی که به محیط زیست و منابع طبیعی وارد می‌کنیم یک روز دامن خودمان را خواهد گرفت.

از دست دادن فرصت ترسالی

با نزدیک شدن حجم بارش‌ها به ۳۰۰ میلیمتر، ترسالی امسال کشور کاملا مسجل شد که این موضوع نعمت بزرگی برای این سرزمین خشک است.

عضو هیات مدیره انجمن ارزیابی محیط زیست ایران و استاد محیط زیست دانشگاه تهران می‌گوید: باعث تأسف است در حالی که در آستانه ترسالی قرار گرفته‌ایم شاهد هدر رفتن این حجم از آبی باشیم که به جای ذخیره شدن برای استفاده در آینده، منشاء خسارت‌هایی چشمگیر شده است، در حالی که با یک آبخوان‌داری ساده می‌توانستیم این ترسالی را به فرصت تبدیل کنیم.

به گفته مجید مخدوم، خشکسالی و ترسالی تابع لکه‌های خورشیدی است که هر ۱۱ سال ونیم یک بار تکرار می‌شوند. در ۹ ماهه اول پارسال، ۲۶۴ درصد بیشتر از زمان مشابه در سال ۹۶ بارندگی داشتیم. این افزایش بیش از ۲٫۵ برابری بارش، نشانه آن است که از دی ماه ۹۷، وارد دوره ترسالی شده‌ایم.

پدر آمایش سرزمین ایران یادآور می‌شود: در کشورمان متخصصان مجربی داریم که می‌توانند در حوزه آبخوان‌داری برنامه‌ریزی کنند که شایسته است مسئولان از مشورت آنها استفاده کنند.

همانطور که در سیستان برای مدیریت آبی که از افغانستان رها می‌شود اقدامات خوبی صورت گرفته و چاه‌نیمه‌هایی برای ذخیره آب ایجاد شده است، می‌توانیم در استان‌های مختلف مانند گلستان، فارس و کرمانشاه در مناطقی که زمین در آنها از لایه‌های رسی تشکیل شده با حفر چاه‌هایی، منابع خوبی از آب ذخیره کنیم.

انتظار پاسخ‌های شدیدتر

سرپرست پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد نیز با بیان اینکه یگانه راه مقابله با تغییر اقلیم و عوارض ناشی از آن جلوگیری از تولید گازهای گلخانه‌ای انسان‌ساز به ویژه دی‌اکسیدکربن است، می‌گوید: انسان رفتار غیر اصولی با اقلیم و محیط طبیعی داشته و طبیعی است که پاسخ اقلیم به این رفتار متناسب با آن وغیرطبیعی باشد، مانند همین بارش‌های غیرطبیعی اخیر. با ادامه وضع فعلی گرمایش جهانی حتی پاسخ‌های شدیدتری را در دهه‌های آینده دریافت خواهیم کرد که نیازمند برنامه‌ریزی برای سازگاری با تبعات سوء آنها هستیم.

ایمان بابائیان، با تأکید بر اینکه بارش‌های سیل‌آسای اخیر درایران بارش مطلوب محیط طبیعی کشور ما نیست، تصریح می‌کند: بهتر است به جای کلمه بارش از بارش‌های سیل آسا یا سیل استفاده کنیم. بارش زمانی موثر است که تدریجی و دارای توزیع زمانی و مکانی مناسب و به تناسب فصل و منطقه به شکل برف باشد تا بتواند منابع آبی زیرزمینی را تقویت کند. بارش‌های اخیر ایران چنین خصیصه‌ای را نداشتند.

غفلت از آبخیزداری

باید خاطرنشان کرد: وقوع سیل و سیلاب‌های ویرانگر در کشور که هر از گاهی اتفاق می‌افتد و خسارات مالی و بعضاً جانی زیادی برجا می‌گذارد، توجه به بحث آبخیزداری را برای کنترل این حادثه برجسته می‌کند، بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا به منظور جلوگیری از سیلاب‌ها به توسعه عملیات آبخیزداری از جمله کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل‌ها و احداث بندهای بتنی و خاکی رو آورده‌اند؛ با این وجود در کشور ما بودجه این بخش طی سالیان متمادی در کشور بسیار اندک بوده است.

از سویی، بخش عمده‌ای از بارش‌های سالانه در کشور به واسطه تبخیر از دسترس خارج می‌شود که می‌توان با توسعه طرح‌های جامع آبخیزداری، از هدر رفت این حجم عظیم از آب جلوگیری کرد اما اعتبارات اختصاص یافته به سازمان متولی آبخیزداری کشور نشان از مغفول ماندن این بخش در نگاه برنامه ریزان و سیاستگذاران دارد.

در این زمینه، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها و دبیرستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور در گفتگو با اطلاعات به تشریح مزایای اجرای عملیات آبخیزداری در کل سرزمین و ضرورت اختصاص بودجه‌های لازم برای آن پرداخته و می‌گوید: آبخیزداری یکی از اقدامات موثر برای کنترل خشکسالی و کنترل سیلاب است. به خصوص آنکه براثر تغییر اقلیم شاهد، تغییر نظام بارش کشور هم هستیم.

هوشنگ جزی می‌افزاید: مثلاً در بارندگی مهرماه پارسال در شمال که حدود ۳۰۰ میلیمتر باران ظرف مدت سه ساعت بارید، دبی سیل با دوره بازگشت ۲۰۰ساله بوده است یعنی باید هر ۲۰۰سال یکبار چنین اتفاقی بیفتد اما در فاصله بسیار کمتری اتفاق افتاد. بنابراین تعداد بارش‌های سیل‌آسا زیاد شده است و به دنبال آن آب بارندگی به سرعت از حوزه و دسترس خارج می‌شود.

وی خاطرنشان می‌کند: بنابراین باید نزولات جوی مدیریت و مهار شوند که برای این کار از سدسازی و آبخیزداری استفاده می‌شود که عملیات سدسازی به اندازه کافی انجام شده است.

اما برای اینکه بارندگی در هر حوزه مدیریت شود باید عملیات ما در سطح حوزه پراکنش منطقی پیدا کند و این کاری است که آبخیزداری می‌تواند آن را انجام دهد. یعنی با اقداماتی سیلاب را کنترل کنیم تا آب به جای خارج شدن سریع، فرصت ماندن و نفوذ در همان حوزه را پیدا کند. پس از این کار است که چشمه‌ها و قنوات پرآب می‌شوند و به دنبال آن روستاها و کشاورزی جان تازه‌ای می‌گیرند.

جزی می‌افزاید: به دلیل انجام ندادن عملیات آبخیزداری در حوزه بالا دست سدها، سالانه ۲۵۰میلیون مترمکعب خاک و رسوب وارد سدهای کشور می‌شود و در واقع سالی یک سد کرج را از دست می‌دهیم.

وی با انتقاد از کم‌توجهی به عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان عامل نجات دهنده کشور از بحران کم‌آبی می‌گوید: سال ۱۳۹۷ با همه توجهی که به این بخش شده بود ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص داده شد حال آنکه به دلیل بی‌توجهی به عملیات آبخیزداری فقط سالانه ۳۰۰۰ میلیارد تومان سد را از دست می‌دهیم. بنابراین در نظام توزیع بودجه در مدیریت آب و خاک بی‌توجهی زیادی شده است که همچنان ادامه دارد.

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور تصریح می‌کند: آبخیزداری با عملیات به مراتب کوچکتر و کم‌هزینه‌تر از سدسازی علاوه براینکه توانسته است در حوزه‌های آبریز کشور تأثیر بگذارد، حتی به افزایش عمر مفید سدها هم کمک شایانی می‌کند. با وجود کارگروهای بزرگ و بسیار ارزشمند که مورد توجه کشورهای جهان هم واقع شده است، اما در کشورمان منابع کافی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی اختصاص داده نمی‌شود و در مقابل منابع هنگفتی را به سدسازی اختصاص می‌دهند!

عدم درک صحیح از توسعه

معاون محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست اما عدم درک صحیح از توسعه و بی توجهی به معیارهای توسعه پایدار را دلیلی بر بروز چنین رخدادهایی در کشورمان دانسته و می‌گوید:

تخریب و تغییر کاربری غیراصولی اراضی بالادست حوضه آبخیز، فشار بالاتر از ظرفیت اکولوژیک بر منابع طبیعی و محیط زیست حوضه‌ها، عدم لایروبی به موقع مسیل‌ها و رودخانه‌ها، ساخت و ساز و تصرف حریم و بستر رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها، عدم مدیریت اصولی منابع آب، ناکافی بودن طرح‌های آبخیزداری بخش دیگری از کاستی‌های مدیریتی در وقوع چنین حوادثی است.

حمید ظهرابی، اجرای غیراصولی سازه‌هایی نظیر پل‌ها، راهها، راه‌آهن، توسعه بی‌ضابطه شهری و عدم اجرای سیل‌بند در اطراف شهرهایی نظیر آق‌قلا و گومیش تپه که در دشت‌های سیلابی واقع شده‌اند را مسایلی می‌داند که در تشدید اثرات و تلافی طبیعت موثر بوده‌اند.

فرونشست ایران

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان ‌داری صندوق توسعه هم تصریح می‌کند: به دلیل سیاست‌های غلط در بخش آب و خاک اکنون کشور سالانه ۳۰ سانتیمتر فرونشست زمین دارد که تهران این رقم حتی به ۵۰ سانتیمتر هم می‌رسد. به این ترتیب مخازن نگهداری آب در ایران در حال از دست رفتن است. به عبارتی بستر حیات و امنیت غذایی کشور به دلیل فقدان مدیریت آب در بالادست، از دست‌دادن خاک و از بین رفتن مخازن زیرزمینی به خطر افتاده است.

وی با بیان این که با اجرای عملیات آبخیزداری فرسایش خاک را می‌توانیم تا ۹ تن برهکتار کاهش دهیم، می‌افزاید: همچنین با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری پوشش گیاهی به ۱۲۰تن برهکتار افزایش می‌یابد.علاوه بر افزایش استحصال آب و کاهش تبخیز ۵۲ نوع اتفاق می‌افتد که هر یک فواید بزرگی برای سرزمین دارد.

از جمله تمامی دره‌هایی که در آن عملیات آبخیزداری انجام داده‌ایم به دره‌هایی سرسبز تبدیل شده‌اند که جدای از مباحث کنترل فرسایش خاک و توسعه کشاورزی، رشد جمعیت هم در آن منطقه اتفاق افتاده است. البته متأسفانه چرای بیش از حد دام طرح‌های آبخیزداری را کم‌اثر و فرسایش خاک را بیشتر کرده است.

وی یادآور می‌شود: اگر به ۲۶ میلیون هکتار اراضی که آماده اجراست بودجه اختصاص دهند به‌طور متوسط ۵۰۰ مترمکعب آب برهکتار ذخیره خواهد شد که مجموع آن بالغ بر ۱۳میلیارد مترمکعب معادل ۶۵سد کرج آب خواهد شد. به همین دلیل است که وقتی در حوزه‌ای عملیات آبخیزداری انجام می‌دهیم، روستاها صاحب آب شده، کشاورزی احیا و به دنبال آن جمعیت به روستاها سرازیر می‌شود.

آبخیزداری لازمه مدیریت سد

دکتر امیر آقاکوچک، استاد دانشکده عمران و محیط‌ زیست دانشکده علوم زمین دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، معتقد است که این سیل به تالاب‌ها و دریاچه‌ها جان تازه‌ای می‌دهد و این خبر بسیار خوبی برای ایران ‌است ولی دقیقاً به همان دلیل که در چند سال اخیر شرایط بدی داشتند متأسفانه اگر این سیل‌ها تکرار نشوند به همان شرایط باز‌خواهند گشت.

مشکل اصلی این است که در خیلی مناطق مانند حوضه ارومیه مصرف آب ما خیلی بیشتر از آب تجدیدپذیری‌است که طبیعت در اختیار ما قرار می‌دهد. به این شرایط ورشکستگی آبی می‌گویند که محصول خشکسالی انسانی‌ست. منظور از خشکسالی انسانی نوعی خشکسالی‌ست که یا توسط فعالیت‌های انسانی ایجاد شده و یا تشدید شده (مثلاً توسعه بیش از ظرفیت). متأسفانه ما با این نوع خشکسالی در گیر هستیم و سیل‌های این چنین هرچند مرهمی بر زخم هستند ولی مشکل ورشکستگی آبی و خشکسالی انسانی ما را حل نمی‌کنند.