سلامت نیوز : عرصه آزمایشگاه تشخیص پزشکی یکی از قدیمی‌ترین عرصه‌های طب نوین در کشور است و می‌توان گفت از سال‌های قبل از 34، عرصه آزمایشگاه تشخیص پزشکی (علوم آزمایشگاهی) پا به پای پزشکی آمده است.در طول چند دهه گذشته تحولات و روندهای‌ متفاوتی در عرصه آزمایشگاه تشخیص پزشکی بروز کرده است که منبعث از تغییراتی است که در آموزش این رشته صورت گرفته است.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از مردم سالاری ؛ در دوره‌ای دکترای علوم آزمایشگاهی در دانشگاهها ایجاد شد ولی بعد از این دوره پذیرش دانشجو در این مقطع متوقف شد قبل از آن ما متخصص‌های آزمایشگاهی‌ای را داشتیم که شاید فرد نزدیک به 30 سال باید سپری می‌کرد تا اینکه در آزمایشگاه تخصص می‌گرفت، در طول 2، 3 دهه اخیر جذب دانشجو در رشته‌های علوم آزمایشگاهی بیشتر در مقاطع کارشناسی و کاردانی بوده است و همین افراد با مقاطع فوق دیپلم و کارشناسی‌ هم نقش خوبی را در آزمایشگاه‌ها ایفا کردند.

برای اطلاعات بیشتر در مورد مشکلات و چالش‌های پیش روی این رشته پزشکی با دکتر محمد وجگانی رئیس جامعه علمی آزمایشگاهیان ایران، رئیس انجمن ایمونولوژی و آلرژی ایران و استاد ایمونولوژی دانشکده پزشکی علوم پزشکی تهران گفت‌و‌گویی را انجام دادیم که به شرح زیر است:

امروزه چه چالش‌های آموزشی ای در رشته علوم آزمایشگاهی مطرح است؟

چالش آموزشی ای که ما در حال حاضر در آزمایشگاه‌ها با آن مواجه هستیم این است که هیچ متولی و مسوولی‌ در آموزش پزشکی کشور پاسخگوی مطالبات این بخش نیست یعنی مسوولی که در مورد مشکلات‌ این بخش مورد سوال قرار بگیرد و پاسخگو باشد وجود ندارد. هیچ برنامه جامعی برای آموزش علوم آزمایشگاهی در کشور نداریم.

همواره افراط و تفریط در عرصه آموزش علوم آزمایشگاهی دامنگیر این بخش بوده و آثار و تبعات آن ممکن است سالیان سال دامنگیر آزمایشگاه‌های کشور باشد.

از سویی ما به گروهی‌ از متخصصین اجازه دادیم با دست باز هر کاری بتوانند در آزمایشگاه‌ها انجام دهند. به عبارتی اگر ما امروز حداقل هشت تخصص در آزمایشگاه داشته باشیم و آن را تعریف کرده باشیم، آمده‌ایم به برخی افراد در کشور‌ گفته‌ایم که شما با 4 سال تحصیل متخصص ‌هر هشت رشته هستید .

مثلا یک پزشک وقتی در رشته‌ای تحصیل می‌کند و فارغ‌التحصیل می‌‌شود او را واجد صلاحیت در هر هشت حوزه تخصص می‌شناسیم ولی به همین پزشک در رشته تخصصی خاصی مانند ایمونولوژی می‌گوئیم تو فقط می‌توانی ایمونولوژی بخوانی یک پزشک 5‌، 4 و گاهی 6 سال در رشته ایمونولوژی تحصیل می‌کند و در نهایت فقط یک ایمونولوژیست است ولی یک پزشک هم کلاس او رفته در یک رشته دیگر که اسم نمی‌آورم تحصیل می‌کند به او می‌گویم شما هشت تخصص دارید و این مسئله‌ای است که باید به آن توجه کرد.

ما در دنیا از انواع تخصص‌ها و متخصصین در عرصه آزمایشگاه بهره می‌گیریم‌ و برای آنها راه می‌سازیم و مسیر را برایشان همواره می‌‌کنیم اما متاسفانه این مساله در کشور ما دچار مشکل‌ شده است.

بایستی بر پایه دو شاخص مستندات علمی و عملکرد کشورهای پیشرفته حرکت کنیم. البته اینکه همه آزمایشگاه‌های کشور هر هشت تخصص آزمایشگاهی را در اختیار داشته باشند با اقتصادشان همخوانی ندارد اما تاکید می‌کنیم لازم است آزمایشگاه‌ها اولویت‌بندی شده و وظیفه‌ محور عمل کنند.

البته حضور هر هشت متخصص آزمایشگاهی از جمله میکروب‌شناسی، ایمونولوژی، بیوشیمی، ویروس شناسی، انگل‌شناسی، قارچ‌شناسی، خون‌شناسی و پاتولوژی آناتومیکال در آزمایشگاه‌های بیمارستان‌های آموزشی ما یک امر اجتناب‌ناپذیر است که متاسفانه ما از آن بی‌بهره هستیم. یعنی امروزه مثلا در آزمایشگاه‌های بیمارستان‌ها هماتولوژی شما را همان کسی انجام می‌دهد که جواب خون، هورمون و میکروب شما را می‌دهد، این در حالی است که اصلا پذیرفته نیست، حتما یک متخصص باید بر بخش هورمون نظارت داشته باشد که هورمون را بشناسدو در تخصص‌های دیگر هم باید متخصص میکروب و... باشند.

نقطه آغاز و مهمترین چالشی که الان در آزمایشگاه‌های کشور وجود دارد این است که باید آزمایشگاه‌های بیمارستان‌های آموزشی کشور با اطلاعات روز و تخصص روز زیر نظر متخصصین دپارتمان‌های مربوطه اداره شوند که این نقطه اصل است و شاید بزرگترین و اولین نقطه ضعف و مشکل ما است.

علوم پزشکی به قدری گسترده شده است که یک نفر به تنهایی نمی‌تواند به همه حیطه‌ها مسلط باشد. در حال حاضر هیچ کدام از بیمارستان‌های آموزشی از ظرفیت هشت رشته تخصصی آزمایشگاهی استفاده نمی‌کنند. متاسفانه در طول 20 سال پروتکل علمی و آموزشی جامعی برای آزمایشگاه‌های کشور تدوین نشده و این مسئله به عملکرد آزمایشگاه آسیب زده است.

آیا به فارغ‌التحصیلان رشته کارشناسی علوم آزمایشگاهی مثل سایر رشته‌های پزشکی پروانه کار داده می‌شود؟

فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی افراد بسیار توانمندی هستند مثلا یک لیسانسیه مامایی پروانه می‌گیرد و می‌تواند کار کند، لیسانس پرستاری همینطور‌، کارشناس فیزیوتراپی نیز با پروانه می‌تواند فعالیت کند، منتهی امروزه کارشناسان علوم آزمایشگاهی مظلوم‌ترین قشر جامعه‌اند چون که باید به آزمایشگاه‌ها بروند و با هزار التماس و درخواست از مسئول آن آزمایشگاه بخواهند کار کنند و شاید در بسیاری از مواقع از حداقل حقوقشان هم محروم باشند نه پروانه‌ای به آنها داده می‌شود و نه حتی در آزمایشگاه از حقوقشان دفاع می‌شود مثلا اگر مسوول یک آزمایشگاه خصوصی از قیافه طرف خوشش نیاید می‌تواند او را کنار بگذارد، ملاک و میزانی برای سنجش کار و حمایتی برای این قشر که از اقشار بسیار ارزشمند جامعه و از نفرات برتر کنکور هستند وجود ندارد.

رشته علوم آزمایشگاهی یکی از رشته‌های خوب و کاربردی علوم تجربی است اما این افراد با مقطع کارشناسی عملا از حمایت و ‌جایگاه اجتماعی‌ای که باید برخوردار باشند بی بهره هستند.

آیا تدابیری در مقطع کارشناسی ‌ارشد برای حل این مشکل شده است؟

خوشبختانه یکی از نقاط قوت در مقطع کارشناسی ارشد علوم آزمایشگاهی باز بودن راه برای انتخاب است و داوطلبان در این مقطع می‌توانند از میان 10،15رشته‌ متعدد انتخابشان را انجام دهند و میدانداری ‌کنند به عنوان مثال می‌توانند مقطع کارشناسی ارشد را در رشته‌های میکروب‌شناسی، ایمونولوژی، ویروس‌شناسی، انگل‌شناسی، بیوشیمی و غیره ادامه دهند. بچه‌های علوم آزمایشگاهی به قول معروف انتخاب‌های برتر این رشته‌ها هستند و می‌توانند در این رشته‌ها خوب کار کنند اما وقتی که به مقطع کارشناسی ارشد رسیدند ما برای آنها تعریف و برنامه درستی نداریم، این افراد فقط باید بروند به مراکز علمی و به عنوان یک محقق تربیت ‌شوند‌، در حالی که هم در عرصه آموزش و هم در عرصه خدمات در بیمارستان‌ها باید تعریف و جایگاه درستی برایشان انجام شود و جایگاه و شغل مناسبی برای هر یک از این افراد درنظر گرفته شود.

یعنی تفاوت چندانی بین فردی که انگل‌شناسی‌، ایمونولوژی و ... خوانده و فوق‌لیسانس گرفته، با کسی که فوق‌دیپلم گرفته و در آزمایشگاه کار می‌کند وجود ندارد و جایگاه و رتبه هر فرد تعریف نشده است. یعنی فردی که این همه هزینه را متقبل شده و مهمتر اینکه سال‌های عمر خود را صرف تحصیلات عالیه در این زمینه کرده مانند یک کاردان آزمایشگاه می‌بینند و مانند همان فرد با او برخورد می‌کنند و این یکی از مشکلاتی است که برای این قشر وجود دارد.

در مقطع PHD وضع به چه صورت است؟

مانند رشته‌های دیگر فرد پس از یک پروسه زمانی و اخذ مدرک کارشناسی ارشد در آزمون شرکت کرده و PHD می‌گیرد. لازم به ذکر است که برای فردی که دارای مدرک PHD است نیز جایگاه کارآفرینی و اشتغال در بخش خصوصی و در آزمایشگاه‌ها به درستی تعریف نشده است و این مشکل بعدی تحصیلکردگان و فارغ‌التحصیلان این رشته است.

آیا با وجود تحولات و تغییرات شگرفی که در تکنولوژی پدید آمده هنوز در این بخش مدیریت علمی تعریف نشده است؟

نکته قابل ذکر این است که علم آزمایشگاه و علوم مرتبط با آزمایشگاه در طول 30 سال اخیر چندین تحول مهم را پشت سر گذاشته است. تکنولوژی‌ها به طور مداوم تغییر می‌کنند و به روز می‌شوند، هر روز دستگاه‌های جدیدی وارد این عرصه می‌شوند که گاهی یک دستگاه به تنهایی به اندازه یک آزمایشگاه سرویس می‌دهند. امروزه دستگاه‌های نوینی وجود دارد که به آزمایشگاه‌ها توانمندی و قابلیت‌های فوق‌العاده‌ای می‌دهد و گاهی می‌توانند جایگزین چندین نفر از نیروی انسانی شوند که در یک آزمایشگاه کار می‌کنند. اما نکته اینجاست واقعا چه کسی می‌تواند این دستگاه‌ها را مدیریت علمی کند ما هنوز تعریف روشنی از این موضوع نداریم.

در عین حال باید به تحریم‌هایی که در طول سالیان طولانی مخصوصا سال‌های اخیر با آن مواجه بوده‌ایم توجه داشته باشیم و اینکه چه سیاست و چه روش راهبردی‌ای را باید درآزمایشگاه‌های خود اعمال کنیم تا بتوانیم به بهترین شکل آنها را اداره کنیم.

در مقاطع مختلف علوم آزمایشگاهی، دانش‌آموختگان چگونه می‌توانند به جامعه کمک کنند؟

صحبت من اینست آیا در حالی که اشتغال و حفظ ارز برای ما اصل است، باید به پیشرفته‌ترین تجهیزات آزمایشگاهی که در بهترین نقاط دنیا با آنها کار می‌کنند رو بیاوریم؟ ‌یا اینکه بخشی از این سرمایه‌ها را برای تامین نیروی انسانی خود و جایگزینی نیروی انسانی و اشتغال اختصاص دهیم؟ اگر ما خودمان به فکر خودمان نباشیم چه کسی متصدی و پاسخگواست؟ باید توجه داشته باشیم تا چه حد باید در تکنولوژی آزمایشگاه پیش برویم، کجاها می‌توانیم بایستیم و صرف‌نظر کنیم یا روش دیگری را جایگزین کنیم؟ در عرصه آموزشی ما متولی کارآمد و برنامه جامعی در این عرصه نداریم و کسی چشم اندازی را برایمان ترسیم نکرده است. با توجه به نزدیکی و قرابت بسیار بالای آزمایشگاه با عرصه تولید و به عنوان یک مصرف‌کننده چه کسی مواد لازم آزمایشگاهی به عنوان نمونه «کیت» را برای ما تولید می‌کند؟ ما به قول معروف درباره این دو عرصه تولید و مصرف به درستی فکر نکرده‌ایم. بسیاری از دانشجویان و دانش‌آموختگان مقاطع مختلف علوم آزمایشگاهی ما می‌توانند در عرصه تولید به خودکفایی کشور کمک کنند حتی در سطح منطقه ما می‌توانیم از این طریق ارز وارد کنیم. یعنی صادرات داشته باشیم و به عنوان یک صادرات غیرنفتی روی آن حساب کنیم، البته باید برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهیم و به این نکات توجه کنیم، لازم به ذکر است این مورد هم یکی دیگر از معضلات این عرصه است که باید به آن پرداخته شود.

چگونه می‌توان از هدر رفتن امکانات و مهارت‌ها در علوم آزمایشگاهی جلوگیری کرد؟

در عرصه خدمات که بحث آزمایشگاه‌ها مطرح می‌شود باید یک دیدگاه جدید در نظر گرفته شود، باید آزمایشگاه‌ها را مطابق با انتظاری که از آنها داریم و امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری که در اختیار دارند، طبقه‌بندی کنیم و با این کار از هدر رفتن امکانات آنها جلوگیری کنیم.

شاید در یک شهر یک دستگاه فلوسایتومتری برای کل جمعیت کافی باشد. دستگاه فلوسایتومتری دستگاهی با قیمت بالاست؛ ولی چون مدیریت مناسبی اعمال نمی‌کنیم ممکن است آزمایشگاه‌های متعددی این دستگاه را خریداری کنند و در نتیجه این خرید صرفا با خروج ارز مواجه می‌شویم. لذا باید به این نکته توجه کنیم که در عرصه خدمات آزمایشگاهی یک تعامل بین سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف برقرار کنیم و تشکیل یک شورای هماهنگی در این زمینه بسیار ضروری است. بخاطر اینکه اولا با این کار به اقتصاد آزمایشگاه کمک کنیم و هزینه‌های آزمایشگاه را تا حدی که می‌توانیم کاهش دهیم.

دوم بهره‌وری را در آزمایشگاه افزایش دهیم ما باید به بالا بردن بهر‌ه‌وری در آزمایشگاه‌ها فکر کنیم و تا آنجا که مقدور است آن را افزایش دهیم.

سوم اینکه تا حد ممکن از مانع‌تراشی و ایجاد مشکلات اضافه‌تر در آزمایشگاه‌ها خودداری شود. چهارم اینکه ما در مقاطعی ممکن است به حمایت سیستم‌های دولتی احتیاج داشته باشیم و از طریق این شورای هماهنگی بهتر می‌توانیم آن را پیگیری کنیم، خلاصه اینکه باید به هر طریقی که ممکن است از افراد مختلف کمک بگیریم تا از آزمایشگاه‌ها حمایت شود.

زمانی دستگاه‌ها و تجهیزات آزمایشگاهی با یک سوبسید و یارانه‌ای که برای آنها پرداخت می‌شد وارد می‌شدند و این لوازم با همان یارانه ای که برای آنها اعمال شده بود در اختیار آزمایشگاه‌ها قرار می‌گرفتند و این کار به نوعی کمک و حمایت به آزمایشگا‌ها و بالابردن کیفیت آنها بود اما هم اکنون همه آن کمک‌ها قطع شده است. در حالی که در مواقع خاص بایستی به آزمایشگاه‌ها کمک شود چرا که به نوعی سلامت افراد جامعه به آزمایشگا‌ها وابسته است.

امروزه بعضی از پزشکان حیثیت آزمایشگاه را زیر سوال می‌برند چگونه می‌شود از حیثیت آزمایشگاه‌ها دفاع کرد؟

نکته قابل ذکر دیگر حیثیت آزمایشگاه‌ها است ما باید از این حیثیت دفاع کنیم. امروز هیچ مرجعی نیست که بگوید چرا برخی پزشکان می‌گویند نتایج این آزمایشگاه را قبول نداریم، بار حقوقی، اخلاقی و اجتماعی این کلام بسیار زیاد است. چرا من پزشک بدون هیچ دلیل و مدرکی به خودم اجازه می‌دهم یک آزمایشگاه را بی‌اعتبار و آزمایشگاه‌ دیگری را معتبر و مردم را متوجه آن آزمایشگاه کنم.

این خلاف اخلاق حرفه‌ای است و باید به این نکات توجه شود. در بحث کنگره آزمایشگاه و بالینی یکی از اهداف ما این است که دوستان درمانگر و تشخیص دهنده که در حقیقت دوستان پاراکلینیک ما هستند در کنار هم بنشینند و گفتمان‌های خود را به هم نزدیک کنند تا مردم دچار سردرگمی نشوند. اینکه یک فرد به فرض100 هزار تومان شاید هم بیشتر پول آزمایش داده است و بعد من پزشک، صرف اینکه به آزمایشگاه مورد نظر من نرفته به سادگی بگویم این آزمایش را قبول ندارم از نظر اخلاقی درست نیست.

چرا قبول ندارید؟ چرا باید این جمله را بگویید؟ شما این اجازه را ندارید که بگویید من این آزمایش را قبول ندارم. اگر آزمایشگاهی واقعا مشکل دارد باید رسما به مراجع نظارتی آن اعلام کنید که این آزمایشگاه یک بار، دوبار، سه‌بار جواب آزمایش معتبر به مریض نداده تا مراجع نظارتی ذیربط به آن رسیدگی کنند و نباید بدون سند و مدرک درباره آزمایشگاهی نظر بدهیم.

آیا با مدیریت کارآمد مشکل اشتغالزایی در عرصه آزمایشگاه حل می‌شود و اینکه تا چه اندازه با مدیریت صحیح در این بخش می‌توان به جامعه کمک کرد؟

بله، اگر در عرصه آزمایشگاه مدیریت و سطح‌بندی خوب انجام و انتظارات از آزمایشگاه به خوبی بیان شود ما شاهد رشد و شکوفایی بهتر آزمایشگاه‌ها خواهیم بود. اگر در آزمایشگاه بدانیم در چه موقعیتی باید از چه سطح تخصصی استفاده کنیم مسیر هموارتر خواهد شد. ما نیروهای کارشناسی ارشد به بالا را به عنوان نیروهای متخصص به حساب می‌آوریم، این نیروها یک کلام و یک تجربه آنها نه تنها باعث ارتقای آزمایشگاهی که در آن مشغول فعالیت هستند می‌شود بلکه می‌تواند باعث ارتقای سایر آزمایشگاه‌ها هم بشود، چرا که تولید علم منحصر به یک مکان خاص نمی‌شود و دیگران هم می‌توانند از علم و تجربه آن فرد استفاده کنند. جایگاه اشتغالزایی در آزمایشگاه‌ها باید تعریف شود و در بخش اشتغالزایی باید از این افراد متخصص و کاربلد استفاده شود چرا که نتیجه آن سلامت مردم جامعه است.

تحریم‌ها چه تاثیری بر روند کار آزمایشگاهی داشته است؟

ما باید تحریم‌ها را جدی بگیریم، چرا که تحریم‌ها صرف نظر از مباحث کلی آن در خیلی از مسائل جزئی نیز ورود پیدا کرده باید توجه داشته باشیم در خیلی موارد ما وابسته بار آمده ایم به عنوان مثال امروز «کیت» را به ما می‌دهند و به قول معروف چند‌لا‌پهنا حساب می‌کنند و چند برابر قیمت به ما می‌فروشند، شاید فرداها اصلا همین را هم ندهند، حرف من اینجاست تا کی باید این مشکل وجود داشته باشد، ما باید به خودمان متکی باشیم و با دست‌های توانمند متخصصینمان زمینه تولید و فناوری آن را فراهم آوریم.

از طرف دیگر مسوولین و مراجع بالاتر نیز باید به تولید داخلی در همه عرصه‌ها از جمله در عرصه تشخیص پزشکی توجه کنند و آن را مورد حمایت قرار دهند. متخصصین ما این قابلیت را دارند که با حداقل امکانات به تولیدات بزرگ دست بزنند به عنوان مثال تولید یک ویال یا یک ظرف کوچک چند سی‌سی در داخل کشور گاهی می‌تواند درآمدهایی ایجاد کند که درآمدش از صدها بشکه نفت هم بیشتر باشد. مسوولین باید به این نکات و ارزش تولیدات داخلی توجه کنند عرصه تولید داخلی در برهه زمانی کنونی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است چرا که اگر به جای پرداختن به عرصه واردات به تولید خوب داخلی بپردازیم این تولید هم در داخل کشور ما را از بقیه کشورها بی نیاز می‌کند و از طرف دیگر می‌توانیم به صادرات و ارزآوری این بخش هم توجه کنیم.

بسیاری از دانش آموختگان ما می‌توانند به جای اینکه در آزمایشگاه‌ها کار خدماتی انجام دهند در عرصه تولید آزمایشگاهی به تولید ثروت دست بزنند و به واسطه صادرات تولیداتشان ارز از خارج وارد کنند. این عرصه‌های نوین اشتغالزایی در این بخش است که باید به آن توجه شود.

ما بعد از سال‌ها تحقیقات بیسیک و پایه‌ای حال باید روی تحقیقات کاربردی و تحقیقات تولید محور تمرکز کنیم و آن را وجهه همتمان در عرصه آزمایشگاه قرار دهیم و این تحقیقات تولید محور اگر عرصه تحصیلات تکمیلی را در بر بگیرد، در آینده نزدیک ما شاهد رشد و شکوفایی دو چندان در عرصه آزمایشگاه خواهیم بود.