سلامت نیوز:نخستین بار حضور سیاه‌خروس در جنگل‌های كوهستانی شمال ارسباران توسط درك اسكات پرنده‌شناس مشهور دانشگاه آكسفورد در سال 1350 تایید شد.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،سیاه‌خروس گونه‌ای است كه در حد فاصل دریای سیاه و كوهستان‌های قفقاز كوچك در روسیه، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان پراكنش دارد اما قلمرو كلی آن از شرق، نواحی شمال شرقی تركیه و از جنوب، شمال غربی ایران را هم دربرمی‌گیرد. كل محدوده پراكنش این گونه، نزدیك 12 هزار كیلومترمربع است كه تنها 8 درصد آن در ایران واقع شده.
سیاه‌خروس بومی منطقه قفقاز است و نسبت به سایر گونه‌های مشابه، كمترین پراكنش و در عین حال بیشترین قلمرو تكه‌تكه شده را دارد لذا اتحادیه جهانی حفاظت(آی‌یو‌سی‌ان) آن را در رده در معرض تهدید ارزیابی كرده است. محققان معدودی در ایران روی این گونه كار كرده و اهمیت حفاظت از آن هم چندان كه باید برای مردم شناخته شده نیست.
نادر حبیب‌زاده و همكارانش در سپتامبر سال 2010 مقاله‌ای در Russian Journal of Ecology نوشتند كه مكان‌های انتخابی زادآوری این گونه را در منطقه ارسباران، شرق آذربایجان ایران مورد بررسی قرار دادند. این مقاله یكی از گام‌های اولیه موثر در راه حفاظت از این گونه ارزشمند كه نقش زیستگاهی است را توصیف می‌كند.
نویسندگان مقاله در آن زمان افزایش تجهیزات، آموزش نیروهای محیط‌بان مناطق حفاظت شده و در عین حال اطلاع‌رسانی به خانوارهایی كه از این منطقه كسب روزی می‌كنند را جهت افزایش كارآمدی حفاظت از سیاه‌خروس توصیه و پیشنهاد كردند. در فوریه سال جاری بار دیگر نادر حبیب‌زاده و همكارانش مقاله‌ای در مجله Conservation Science and Practice چاپ كردند كه به اهمیت خطر تغییرات اقلیمی روی جمعیت‌های نادر حاشیه‌ای مانند سیاه‌خروس اشاره داشت.
در این مقاله عنوان شده كه سیاه‌خروس گونه‌ای است كه احتمالا به تغییرات اقلیمی حساس است اما چطور می‌توان وضعیت حفاظتی گونه‌ای را ارزیابی كرد كه لانه‌های زمینی خود را در ارتفاعات خیلی زیاد بنا می‌كند؟ در این گزارش روزنامه اعتماد ضمن گفت‌وگو با نادر حبیب‌زاده، استاد دپارتمان علوم محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، شرایط حفاظتی و اهمیت گونه‌ای را مطرح می‌كند كه به نوعی در سایه باقی مانده و كمتر كسی در محیط زیست از آن سراغ می‌گیرد.
جمعیت سیاه‌خروس در كل محدوده پراكنش و در ایران چقدر تخمین زده شده است؟
بر اساس برآوردهای غیرمستقیمی كه همكاران گرجستانی از طریق مدل‌سازی زیستگاهی در سال 2010 انجام دادند، جمعیت این پرنده در كل محدوده پراكنش بین 30 الی 63 هزار قطعه برآورد شده است. اما از طرفی برآوردهای ملی هم در كشورهای دارای پراكنش گونه صورت گرفته كه مبنای آنها اغلب تعداد دفعات مشاهدات پرنده‌های نر بوده و بر این اساس جمعیت بین 34 الی 76 هزار برای كل منطقه پراكنش برآورد می‌شود.
اما در ایران هم ما برآوردهایی از جمعیت این گونه بر اساس مدل‌سازی زیستگاهی انجام داده‌‌ایم كه نتیجه آن در مجله پرنده‌شناسی Ornis Fennica در سال 2019 چاپ شد. بر اساس این گزارش، جمعیت این گونه را در ایران تنها حدود 98 الی 196 قطعه تخمین زدیم. اما باید توجه داشت كه این رقم به طور قابل توجهی كمتر از 350 قطعه پرنده‌ای است كه همكاران دیگر در ارزیابی‌های قبلی ارایه كرده بودند.
چرا حفاظت از سیاه‌خروس در ایران اهمیت دارد؟
سیاه‌خروس یكی از پرندگان اندمیك یا بومی قفقاز و ایران است و از طرفی در كل منطقه پراكنشش به عنوان گونه‌ای مورد تهدید شناخته شده؛ بنابراین حفاظت از این میراث طبیعی برای ما به شدت اهمیت دارد. این را هم اشاره كنم كه زیستگاه‌های ارسباران در ایران جزو جنوبی‌ترین نقطه پراكنش این گونه هستند و به همین دلیل حفاظت از زیستگاه گونه هم اهمیت خاص خود را دارد.
در مجموع تخریب زیستگاه و قطعه‌قطعه شدن زیستگاه‌ها در مقیاس محلی و تغییرات اقلیمی از مهم‌ترین تهدیدات این گونه نه تنها در سطح كل پراكنش بلكه به طور مشخص در ایران است و اینها مواردی هستند كه برای حفاظت از گونه باید مدنظر قرار گیرند. به علاوه برآوردهای ژنتیكی اخیر ما كه در مجله Ornis Fennica در سال 2019 با همكاری دانشگاه صنعتی اصفهان چاپ شد، نشان می‌دهد كه جمعیت این پرنده در ایران از نظر ژنتیكی هاپلوتایپ (Haplotype) متفاوتی نسبت به جمعیت‌های گرجستان و قفقاز بزرگ دارد.
(هاپلوتایپ یك گروه از‌اللها (ژن‌های كنترل‌كننده یك صفت كه جایگاه مشخصی روی كروموزوم دارند) در یك ارگانیسم است كه همراه با هم از یك والد مشخص به ارث برده می‌شوند. قفقاز بزرگ(Greater Caucasus) به رشته كوه‌های اصلی منطقه قفقاز اشاره دارد و به 3 قسمت قفقاز غربی(حدفاصل دریای سیاه و كوه البروس روسیه)، قفقاز مركزی(حدفاصل بین كوه البروس و كوه كازبگی گرجستان) و قفقاز شرقی(بین كوه كازبگی و دریای سیاه) تقسیم شده است.
قفقاز كوچك(Lesser Caucasus) دومین رشته‌كوه از كوه‌های قفقاز است كه از سمت غرب با بخش‌هایی از فلات مرتفع ارمنستان هم‌پوشانی دارد و در قسمت شمال شرقی هم به تركیه می‌رسد. محدوده عمده پراكنش سیاه‌خروس در قفقاز بزرگ (كشورهای روسیه و گرجستان) واقع شده است. آشیان اكولوژیك هم مكانی در یك اكوسیستم است كه یك گونه از لحاظ نقش و سطح غذایی در آن قرار دارد.) شما به تاثیرات منفی ناشی از تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی نواحی كوهستانی و گونه‌هایی مانند سیاه‌خروس كه در ارتفاعات زیست می‌كنند، اشاره كرده‌اید. تغییرات اقلیمی چگونه بر جمعیت سیاه‌خروس تاثیر می‌گذارد؟
بر اساس مقاله ارزیابی اثرات ناشی از تغییرات اقلیمی كه اخیرا در مجله(Conservation Science and Practice) منتشر شد این نتیجه‌گیری حاصل شد كه زیستگاه‌های ارسباران در آینده نزدیك، مطلوبیت زیستگاهی خود را برای سیاه‌خروس از دست خواهند داد. ما در این تحقیق كه بر اساس مدل‌سازی آشیان اكولوژیك گونه انجام شده، دریافتیم كه جمعیت‌های جنوبی سیاه‌خروس كه اكثرا در قفقاز كوچك پراكنش دارند نسبت به جمعیت‌های شمالی كه در قفقاز بزرگ پراكنده هستند، آشیان بوم‌شناختی متمایزی را از لحاظ پارامترهای اقلیمی اشغال می‌كنند.
شواهد نشان می‌دهد كه در آینده نزدیك شاهد افزایش درجه حرارت كره زمین خواهیم بود و این افزایش درجه حرارت هم ناشی از فعالیت‌های انسانی است لذا انتظار می‌رود كه جمعیت‌های حاشیه‌ای و جنوبی سیاه‌خروس یعنی جمعیت‌هایی كه در قفقاز كوچك هستند، مجبور به حركت و جابه‌جایی شوند. جابه‌جایی آنها هم به این شكل خواهد بود كه از زیستگاه‌های نامطلوبی كه از لحاظ اقلیمی برای‌شان مناسب نیست به سمت زیستگاه‌های شمالی یا همان زیستگاه‌های اصلی و هسته‌های مركزی كه در قفقاز بزرگ است، حركت خواهند كرد.
شما چه تمهیداتی را برای حفاظت از این گونه در كشور پیشنهاد می‌كنید؟
قطعه قطعه شدن زیستگاه‌های این پرنده یك معضل جدی است لذا تمهیدات سریع و موثری برای پیشگیری از تكه تكه شدن زیستگاه باید انجام شود. جهت تسهیل جابه‌جایی این گونه هم نیازمند شناسایی مسیرهای مطلوب جابه‌جایی بین این دو بخش یعنی قفقاز بزرگ و قفقاز كوچك خواهیم بود؛ تا با حفاظت این مناطق و در اصل حفاظت از كریدورهای ارتباطی به جابه‌جایی احتمالی این گونه بر اساس سیر تغییرات اقلیمی در آینده كمك كرده باشیم.
هر چند كه این روش حفاظتی از لحاظ حفظ مباحث تكاملی گونه مطلوب است اما در صورت عدم وجود مسیرهای جابه‌جایی مطلوب در سیمای منظر به شدت تخریب شده به خصوص در منطقه قفقاز كوچك، زیست‌شناسان ناچار خواهند شد كه جهت حفاظت از این گونه ارزشمند امكان استفاده از روش‌های جایگزین مانند تكثیر در اسارت و معرفی گونه به زیستگاه‌های مطلوب را هم به عنوان راه نجات و حفظ گونه مورد ارزیابی و بررسی قرار دهند.
چه عوامل دیگری جزو اولویت‌های حفاظت از این گونه است؟
جدا از تكنیك‌هایی كه نیازمند دانش جزیی در مورد زیست‌شناسی جابه‌جایی تولید مثل، تعداد و رفتار گونه است؛ ایجاد و گسترش مناطق حفاظت شده هم باید مورد تاكید قرار گیرد چراكه حفظ تیپ‌های زیستگاهی عمده یك اولویت جدی است. باید برآورد كلی از نیازهای زیستگاهی گونه در دوره‌های حساس مانند فصول جوجه‌آوری و زمستان صورت گیرد. برآوردهای كلی می‌تواند در برآورد اولویت‌های برنامه‌های آتی حفاظتی گونه به شدت تاثیرگذار باشد.
زیستگاه‌های سیاه‌خروس الان در چه وضعیتی هستند؟
در حال حاضر شكار، چرای دام و تخریب زیستگاه تاثیر به شدت منفی بر وضعیت پرنده در كشور خودمان داشته است. اگر بتوانیم با آگاه‌سازی جوامع محلی جلوی شكار كردن، چرای بی‌رویه دام، زغال‌گیری، برداشت الوار را بگیریم؛ قطعا قدم بزرگی در راه حفاظت از این گونه ارزشمند برداشته‌ایم. ضمن اینكه این را هم اشاره كنم كه برداشت از معادن، گسترش جاده‌ها، ساخت‌وسازهای غیراصولی و آتش‌سوزی‌های متعدد در منطقه تجمیع شده و شرایط بدی را برای این گونه ایجاد كرده است.
پیشنهاد شما برای سازمان محیط زیست چیست، این مجموعه چگونه می‌تواند به حفاظت موثر از این گونه كمك كند؟
با توجه به تجربه نسبتا طولانی كه در كار با این پرنده دارم، پیشنهاد می‌كنم كه سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به طراحی دستورالعمل استاندارد برای برآورد اندازه جمعیت از طریق روش‌های علمی و قابل اعتماد كند تا با این كار دست‌كم بتوان اطلاعات قابل اعتمادی نسبت به پویایی جمعیت و پراكنش این گونه در كشور به دست آورد.
در صورت امكان استفاده از تجهیزات روز مانند نصب فرستنده‌های رادیویی هم می‌تواند خیلی به ما كمك كند كه داده‌های خوبی برای اندازه‌گیری گستره خانگی این گونه به خصوص در فصول زمستان، آشیانه‌گذاری و جوجه‌آوری به عنوان زمان‌های حیاتی كسب كنیم. شناسایی الگوهای جابه‌جایی، شناسایی الگوهای مطلوبیت زیستگاهی در مقیاس‌های كوچك زیستگاهی برای حفاظت موثر از این گونه اهمیت دارد.
پیشنهاد شما در بخش اجتماعی چیست، مردم چگونه می‌توانند به حفاظت از این گونه ارزشمند كمك كنند؟ به نكته خوبی اشاره كردید، جدا از همه این مطالب كه عنوان شد باید بگویم كه فرآیند حفاظت از زیستگاه‌ها و گونه در اصل یك فرآیند اجتماعی است لذا بدیهی است كه در این فرآیند اجتماعی، هم كارشناسان و مسوولان اجرایی حفاظتی و هم مردم عادی و متخصصین نقش دارند.
لازمه كار، افزایش حمایت‌های مردمی برای حفاظت موثر از این گونه است؛ چراكه شكار، چرای دام و تخریب زیستگاه تاثیرات به شدت منفی بر وضعیت این پرنده در كشور خودمان داشته لذا اقداماتی مانند آموزش، گسترش برنامه‌های گردشگری متكی بر پرنده‌نگری جهت ملموس كردن مزایای حفاظت از زیستگاه‌های پرنده می‌تواند نقش موثری داشته باشد.
متاسفانه تاثیر منفی مردم منطقه به دلیل عدم آگاهی‌های زیست‌محیطی بر جمعیت و زیستگاه‌های پرنده قابل كتمان نیست، اگر شكار و چرای بی‌رویه دام، زغال‌گیری، برداشت الوار انجام نشود، مشكل تا حد زیادی مرتفع خواهد شد اما وقتی می‌بینیم كه این تاثیرات منفی با تاثیرات ناشی از برداشت‌های معادن، گسترش جاده‌ها، ساخت‌وسازهای غیراصولی در منطقه و آتش‌سوزی‌های متعدد تجمیع شده این برآیند حاصل می‌شود كه آینده حفاظتی از این گونه ارزشمند در هاله‌ای از ابهام است.
امید است كه در آینده نزدیك بتوانیم با طراحی برنامه‌های حفاظتی مناسب از این گونه ارزشمند و اندمیك كشور به نحو احسنت آن هم نه در كوتاه‌مدت بلكه در طولانی‌مدت حفاظت كنیم تا نسل‌های آینده هم از مشاهده چنین گونه‌های كاریزماتیك و بی‌نظیری بی‌نصیب نمانند.
نظر شما