سلامت نیوز:از زمانی كه نبض حیات روستاها به جای صدای رودخانه‌ها صدای موتورهای پمپاژ آب شد. پینه‌های دستان كشاورزان، هم، همراه با ترك دشت‌ها عمیق‌تر شد. امروز پیرمردان و پیرزنان روستایی از زمین‌های رها شده كشاورزی و تبدیل شدن آن‌ها به اراضی خشك و لم یزرع، خاطره‌‌ها دارند و روزهایی را به یاد می‌آورند كه از كاشت و داشت و برداشت محصول در این مزارع روزگار می‌گذراندند و هرگز باور نمی‌كردند كه روزی این چنین مجبور به وداع ناخواسته با زمین‌های زراعی‌شان شوند.

به گزارش سلامت نیوز ، روزنامه اطلاعات در گزارشی در شماره امروز خود موضوع خشکسالی و بحران آب را مورد بررسی قرار داد و نوشت : هرچند از دوران باستان خشكسالی به مثابه دیوی بوده كه نسبت به خطرهای آن، هشدار داده می‌شد، اما گمان نمی‌رفت كه امروز دررویارویی با دیو منحوس خشكسالی؛ میراث سالیان دراز سرزمین‌مان را از دل زمین به تاراج بگذاریم و با حفر بیرویه چاه‌های عمیق، به قعر چاه بی‌فكری سقوط ‌كنیم!

ما سال‌های ‌سختی را تا پایان این دوره خشكسالی در مقابل‌مان داریم و این در حالی است كه بخش قابل توجهی از منابع آبی كشورمان را از دست داده‌ایم.

محدودیت منابع آب

مركز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به تحلیل وضع منابع آبی ایران پرداخته كه بر اساس آن، تعداد دشت‌های ممنوعه كه در سال 1347 فقط 15 دشت بود، سال گذشته به 319 دشت و آن هم به دلیل روند صعودی مصارف و بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب، افزایش یافته است.

بر این اساس، وضع اقلیمی و منابع آب كشور حكایت از محدودیت‌های جدی منابع آبی دارد، به ترتیبی كه بیش از دو سوم كشور جزو مناطق خشك، نیمه‌خشك و بیابانی است كه عمده مراكز و قطب‌های جمعیتی به‌ویژه در كلانشهرها را ـ كه منابع تأمین آب آن‌ها متكی بر منابع زیر زمینی است ـ در بر می‌گیرد و كمتر از یك سوم كشور در سایر اقلیم‌های با اوضاع آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب قرار گرفته است.

بنابراین، منابع آب‌های زیرزمینی ایران به دلیل برداشت‌های بیش از حد ناشی از ازدیاد چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت از چاه‌های مجاز، همراه با وقوع خشكسالی‌های متوالی سالیان اخیر، به وضع بحرانی رسیده است.

تشدید افت سطح آب و كسری مخزن در آبخوان‌ها، روند رو به افزایش بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی با راندمان‌های بسیار پایین‌تر از متوسط نرخ جهانی ـ چه در انتقال و مصرف در مزرعه و چه در تولید مواد خشك، به ویژه در 10 سال اخیر موجب شده است روند افت منابع آب‌های زیرزمینی شدت بیشتری به خود گیرد، به طوری كه در 47 سال اخیر مخازن آب‌های زیرزمینی در ایران با كسری بیش از 110 میلیارد متر مكعبی مواجه شده كه حدود 95 میلیارد متر مكعب آن مربوط به 20 سال اخیر است.

[quote-left] اگر امروز مردم محصولات كشاورزی و گوشت را با قیمت‌های بالایی می‌خرند، بدانند كه بر اثر خشكسالی است. در كشور ما برای خودكفایی گندم تعداد زیادی چاه حفر كردند، اما این خودكفایی یك سال بیشتر دوام نیاورد و به دلیل اشتباهاتی كه مرتكب شدند، امروزه قیمت گندم بیش از 5 برابر شده است. [/quote-left]

مدیر خوبی برای منابع آبی نبوده‌ایم

گزارش مركز پژوهش‌های مجلس همچنین نشان می‌دهد كه متاسفانه حافظان خوب منابع آبی خود نبوده‌ایم، زیرا در شرایطی كه حدود 80 درصد از مساحت كشورمان بیابانی است و پیش‌بینی‌ها هم نشان می‌دهد كه تا سال 2045 میلادی تقاضا برای مصرف آب شیرین در خاورمیانه 60 درصد افزایش می‌یابد، منابع آب شیرین را به درستی حفاظت نكرده‌ایم.

عیسی كلانتری ـ وزیر سابق جهاد كشاورزی، عدم مدیریت منابع آبی را نوعی تاراج آن می‌داند و می‌گوید: از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود 35 سال پیش، برداشت اضافه از منابع آبی كشور وجود نداشت، اما پس از آن 120 میلیارد مكعب آب‌های شیرین فسیلی صدها هزار ساله، كه حدود 75 درصد آن، آب‌های شیرین زیر زمینی بوده است را مصرف كرده‌ایم كه حدود 75 میلیارد متر مكعب آن در 8 سال گذشته تاراج شده است.

وی با اظهار تأسف از وضع موجود مدیریت آب در كشور بیان می‌كند: ادامه این روند با تخلیه ایران از جنوب كوه‌های البرز تا دریاهای آزاد و از شرق زاگرس تا مرزهای شرقی كشور همراه است و اگر سیاست‌های‌مان را عوض نكنیم، منابع آبی كشورمان را نابود خواهیم كرد. كاری كه ما با آب‌های زیر زمینی می‌كنیم، به معنای مصرف بیرویه سهم نسل‌های آینده است، و ما نه فقط منابع آب شیرین را نابود، بلكه همه كشور را بیابان می‌كنیم.

تداوم 14 ساله خشكسالی در ایران

زهرا جواهریان ـ مدیركل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست كشور نیز رتبه ایران را در مدیریت منابع آب كمتر از 3 از 100 می‌داند و می‌گوید: افزایش برداشت آب از سفره‌های زیر زمینی در ایران بسیار بالاست و اگر در سال 1358 حدود 70 میلیون متر مكعب از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شد. امروز این میزان متأسفانه به 11 میلیارد متر مكعب رسیده است.

برداشت از آب‌های زیر زمینی در 34 سال اخیر در كشور 170 میلیارد متر مكعب معادل 85 درصد از منابع آبی در سال بوده و این در حالی است كه می‌گویند اگر كشوری فقط 20 درصد از منابع آبی خود را استفاده كند در وضع ایمن و اگر 40 درصد از این منابع را مصرف كند در معرض خطر قرار می‌گیرد.

وی با بیان این كه شمار چاه‌های حفر شده در ایران طی 17 سال گذشته 93 درصد افزایش داشته است، می‌افزاید: اكنون نزدیك به 650 هزار حلقه چاه در كشور وجود دارد كه از این تعداد بیش از 200 هزار چاه غیرمجاز است.

جواهریان با اشاره به سرانه مصرف بالای آب در ایران اظهار می‌دارد: 14 سال است كه در خشكسالی به سر می‌بریم و هر سال میزان بارندگی افت محسوسی داشته است. اگر میانگین بارندگی در كشور 241 میلیمتر در سال باشد، این میزان در جهان 855 میلیمتر است یعنی كمتر از یك سوم میزان بارندگی‌های جهانی، نزولات جوی در ایران داریم، اما سرانه مصرف آب در ایران تقریباً 2 برابر دنیا است.

[quote-right]  از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود 35 سال پیش، برداشت اضافه از منابع آبی كشور وجود نداشت، اما پس از آن 120 میلیارد مكعب آب‌های شیرین فسیلی صدها هزار ساله، كه حدود 75 درصد آن، آب‌های شیرین زیر زمینی بوده است را مصرف كرده‌ایم كه حدود 75 میلیارد متر مكعب آن در 8 سال گذشته تاراج شده است.[/quote-right]

خیانت به محیط زیست!

اسماعیل كهرم ـ مشاور سازمان حفاظت محیط زیست با بیان این كه مجلس شورای اسلامی در 5 سال گذشته به راحتی اجازه حفر چاه را داده است می‌افزاید: پیش از انقلاب در استان یزد اجازه برداشت از آب‌های زیر زمینی به كسی داده نمی‌شد تا قنات‌ها حفظ شود. اما پس از آن كه مردم این استان به حفر چاه و كاشت پسته دست زدند، در سال‌های اول اوضاع مالی آنان بهتر شد، اما پس از آن این اتفاق نیفتاد كه متاسفانه این اُفت كیفیت زندگی به وضوح دیده می‌شود.

به طور مثال در سال‌های اول حفر چاه‌ها عده‌ای خودرو‌های گرانقیمت خریدند، ولی امروز وضع معیشت آنان به گونه‌ای شده است كه حتی پول برای تأمین بنزین و لوازم یدكی این خودروها را هم ندارند كه می‌توان گفت حفر بیرویه چاه‌های آب در یزد، خیانت در حق محیط زیست بوده است.

وی با بیان این كه كم‌آبی سال‌های اخیر باعث خشكی 70 هزار حلقه چاه در ایران شده است، اظهار می‌دارد: این چاه‌ها در خدمت دامداری و كشاورزی بود و اگر امروز مردم محصولات كشاورزی و گوشت را با قیمت‌های بالایی می‌خرند، بدانند كه بر اثر خشكسالی است. در كشور ما برای خودكفایی گندم تعداد زیادی چاه حفر كردند، اما این خودكفایی یك سال بیشتر دوام نیاورد و به دلیل اشتباهاتی كه مرتكب شدند، امروزه قیمت گندم بیش از 5 برابر شده است.

كهرم، سیستم كشاورزی ایران را بدون تغییر خاصی نسبت به سیستم كشاورزی دوران باستان می‌داند و می‌گوید: استفاده از سیستم غرقابی یا «كرتی» هنوز در كشور ما رواج دارد، در حالی كه می‌توان با سیستم‌های پیشـرفته آبیاری مانند قطره‌ای و بارانی، از پرت و اتلاف آب جلوگیری كرد.

مشاور سازمان محیط زیست با اشاره به بی‌توجهی به فروش منابع استراتژیك آب می‌افزاید: هر كیلوگرم هندوانه با مصرف 3 هزار لیتر آب تولید و به قیمت کیلویی 5 هزار تومان به دوبی صادر می‌شود، در حالی که ارزش آب مصرف شده بسیار بالاتر از درآمد صادرات هندوانه است.

صادرات مجازی آب

مهرداد میر سنجری ـ استاد یار محیط زیست هم به اهمیت انتخاب درست اقلام کشت برای ارتقای کارایی آب اشاره می‌کند و می‌گوید: برخی مواقع محصولات ارزان قیمت تولید و آب زیادی برای این تولید مصرف و سپس با قیمت ارزانتری نسبت به هزینه آب مصرف شده، صادر می‌شود.

به طور مثال برای برخی از محصولات آب بر مثل صیفی و سبزی به میزان زیادی آب به مصرف می‌رسد که بازگشت سرمایه هم ندارد و صادرات مجازی آب محسوب می‌شود. صادرات محصولات کشاورزی با مصرف آب بسیار بالا و بدون در نظر گرفتن هزینه‌های بالای انرژی و صادرات آن به قیمت بسیار پایین،بزرگترین اشتباه استراتژیک است و باید اصلاح شود.

وی با اشاره به رفتارهای مخرب محیط زیست در سال‌های گذشته، می‌گوید: برخی از مسئولان تصور می‌کنند که صنعت هدیه‌ای برای مردم هر منطقه است، و از اینرو قول‌هایی برای استقرار صنایع در آن مناطق می‌دهند که دشمن آشکار محیط زیست است. به طور مثال، در شهر یزد ممکن است با استقرار صنعت فولاد برای 1000 کارگر اشتغال ایجاد شود، اما این کارهمه منابع آب مورد نیاز کشاورزی منطقه را می‌بلعد و باعث می‌شود منابع آب که بخش اصلی حیات کشاورزی به آن وابسته است، حذف شود و در نتیجه هزاران کشاورز بیکار شوند.

اتفاق بعدی هم مهاجرت همراه با اُفت کیفیت زندگی کشاورزان است که بزرگترین ظلم در حق آنان به شمار می‌رود، بنابراین باید مکان یابی صنایع به نحو شایسته مورد ارزیابی قرار گیرد تا از آسیب‌های زیاد آن، جلوگیری به عمل آید.

[quote-left]برخی از مسئولان تصور می‌کنند که صنعت هدیه‌ای برای مردم هر منطقه است، و قول‌هایی برای استقرار صنایع در آن مناطق می‌دهند که دشمن آشکار محیط زیست است. به طور مثال، در شهر یزد ممکن است با استقرار صنعت فولاد برای 1000 کارگر اشتغال ایجاد شود، اما این کارهمه منابع آب مورد نیاز کشاورزی منطقه را می‌بلعد [/quote-left]

فرونشست دشت‌ها

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، نرخ متوسطی فرونشست دشت تهران بین 30 تا 36 سانتیمتر در سال در مناطق مختلف است که بسیار بیشتر از سایر نقاط جهان است. همچنین تغییرات کیفی منابع زیرزمینی آب بر اثر کاهش حجم مخزن‌ها، ایجاد فروچاله‌ها و شکاف‌های بزرگ بر دشت‌ها و تهدید حیات شهرها و روستاها بر اثر تخلیه آبخوان‌ها، از دیگر واقعیت‌های وضعیت آب در كشورمان است.

اسماعیل کهرم ـ مشاور سازمان حفاظت محیط زیست دراین زمینه با اشاره به این‌که تاکنون 70 دشت کشور فرونشست کرده است، می‌افزاید: این فرونشست‌هابیشتر در استان‌های خشک کشور مانند خراسان جنوبی، فارس، یزد، کرمان، اصفهان، خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان اتفاق افتاده است.

میرسنجری ـ رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه ملایر با بیان این که سالانه شاهد مصرف 6 میلیارد مترمکعب آب هستیم، می‌گوید: هر میزان مصرف آب بیشتر شود، نیاز به حفر چاه‌های عمیق بیشتر می‌شود و این باعث خواهد شد به مرور منابع سفره‌های زیرزمینی آب هم به پایان برسد و به دنبال آن فرونشست دشت‌ها روی دهد.

در این شرایط وقتی منابع آب خالی شود، لایه‌های زیرزمین به هم فشرده می‌شود و پس از آن حتی در صورت تزریق آب نیز چون محفظه خالی وجود ندارد، نشست زمین قابل جبران نیست كه این موضوع می‌تواند تلفات جانی هم در شهرها داشته باشد. علاوه بر آن، خشکسالی و توسعه بیابان‌ها و هجوم ریزگردها نیز از پیامدهای کم آبی است.

فرسایش خاک

ایران جزو کشورهایی است که فرسایش خاک بسیار بالایی دارد، به طوری که این میزان 5 تا 6 برابر میانگین فرسایش خاک در جهان است و موجب کاهش پوشش‌های گیاهی و جنگلی می‌شود.

مشاور رئیس سازمان محیط زیست، گرد و خاک را یکی از پیامد‌های خشکسالی و خشک شدن دریاچه‌ها می‌داند و می‌افزاید: خشکسالی، نابودی جنگل‌ها، عریانی خاک و فرسایش آن را در پی دارد واین با ارزش‌ترین نعمتی است که از دست می‌رود، زیرا برای ایجاد هر یک سانتیمتر خاک به 400 سال زمان احتیاج است.

رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه ملایر هم با تاکید بر این که بحران اقلیمی در 2 قرن اخیر شرایط ناشی از خشکسالی را برای ایران رقم زده است، می‌گوید: ما حتی منابع محدود در دسترس راهم با فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی و با پساب‌های ناشی از فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، آلوده می‌کنیم.

وی به افت شدید سطح آب‌های زیر زمینی اشاره و بیان می‌کند: عدم بهره وری مناسب از آب در زمین‌های کشاورزی، افت شدید سفره‌های آب زیر زمینی را رقم زده است، در حالی که صرفه جویی مصرف کنندگان بیش از 90 درصد منابع آبی كشور یعنی کشاورزان،تاثیر چشمگیری در جلوگیری از هدر رفت آب در این بخش خواهند داشت.

میر سنجری با تاکید بر این که اکنون هم در وضع خطرناک و بحرانی آب قرار داریم، می‌افزاید: اکنون حدود 18 میلیون هکتار زمین‌های کشاورزی و باغ در ایران وجود دارد که 8 میلیون هکتار آن‌ها به وسیله آبیاری و10 میلیون هکتار به صورت دیم تغذیه می‌شوند، ضمن این که سیستم‌های آبیاری ضعیف و قدیمی باعث وخامت بیشتر اوضاع شده است.

وی سپس به عنوان یک پژوهشگر محیط زیست هشدار می‌دهد: پیش بینی‌هایی که از بیابانی شدن ایران ارائه می‌شود كاملاً علمی است، چراکه آمارهای مربوط به اوضاع گذشته و کنونی آن را تائید می‌کند.

این کارشناس محیط زیست، اصلاح ساختار آبیاری سنتی در اراضی کشاورزی و باغ‌ها را مهم‌ترین اقدام برای ارتقای بهره‌وری منابع آبی می‌داند و می‌گوید: استفاده از روش‌های مناسب مدیریت آبیاری و کاهش آبیاری، به افزایش کارایی و بهینه‌سازی مصرف آب كمك می‌كند و همچنین به کارگیری روش‌هایی برای کاهش تبخیر از سطح زیر کشت نیز که باعث جلوگیری از هدر رفت منابع آبی می‌شود، می‌تواند کارگشا باشد.

به گفته وی، استفاده از آب برگشتی به روش فاروها و نوارها، گسترش روش‌های مدرن و کار آمد آبیاری، آبیاری زیر سطحی برای افزایش بهره بری و انجام فعالیت‌های پژوهشی برای کشت، بذور جوانه دار و دقت در انتخاب محصولات برای کشت، تاثیر زیادی در به کارگیری موثر از منابع آبی دارد و استفاده از آب با کیفیت، کود‌های ارگانیک و غیر شیمیایی و تولید محصولات کشاورزی با کیفیت، می‌تواند میزان بهره‌وری از منابع آب را افزایش دهد.

بحران آب از تشنگی فراتر است

خالی شدن سفره‌های زیر زمینی و کاهش بارش‌های آسمانی معلول رفتارهایی است که معیشت مردم و اقتصاد کشور را در سطح کلان نشانه رفته است.

آرش حیدری ـ پژوهشگر علوم اجتماعی ، وخامت منابع آبی را معلول سیاست‌های نادرست توسعه در ایران می‌داند و می‌گوید: اجرای الگوی توسعه از دوران پهلوی اول آغاز شده است و همه دولت‌ها ی بعد از آن خود را ملزم به اجرای چنین سیاست‌هایی می‌دانند. اولین نتیجه این الگو، تغییر نسبت جمعیتی شهرنشینان به روستاییان بود که با گذشت سال‌ها از 70 به 30 درصد به نفع روستاییان به 80 به 20 درصد به نفع شهرنشینان تغییر یافت كه روستاها را هر روز بیش از گذشته شبیه خانه سالمندان کرده است!

وی با تاکید بر این که وضع فعلی منابع آبی کاملا منطبق با سیاست‌های توسعه در بازه زمانی 60 تا 70 ساله در ایران بوده است، می‌افزاید: سیاست‌های یك الگوی توسعه برای تمامی برهه‌های زمانی و جوامع قابل استفاده نیست و در حالی که در کشورما شرایط جغرافیایی، فرهنگی، آب و هوایی، سیاسی و قومی متفاومت است، سیاست توسعه این تمرکز گرا و واحدی اعمال می‌شود.

حیدری با بیان این که اجرای سیاست‌های سرمایه داری رانتی شرایط فعلی را برای کشاورزان رقم زده است، می‌گوید: کشاورزان در این وضع توان ادامه فعالیت را ندارند، چراکه مجوز حفر چاه فقط به بخشی از جامعه اعطا می‌شود و در این شرایط صرفاً افرادی که جامعه بر اساس میزان مستغلات و نه کار آفرینی، سرمایه دار شناخته است، قادر به ادامه کشاورزی خواهند بود و سایرین یا باید زمین‌های کشاورزی خود را رها کنند و یا با حفر چاه‌های غیر مجاز، باعث تسریع روند له شدن محیط زیست زیر چرخ‌های توسعه ناپایدار شوند!

وی با تاکید بر این که در توزیع آب، جغرافیای سیاسی منطقه‌ای در نظر گرفته نمی‌شود، می‌افزاید: از 30 سال گذشته برخی از نظریه پردازان پیش بینی می‌کردند که جنگ‌های آینده جنگ آب است، اما مساله اصلی این است که دولت‌های ما به جامعه شناسی و علوم انسانی به معنای نقادانه آن‌ها، احساس نیاز نمی کنند!