سلامت نیوز: شیوه تولید متفاوت مواد غذایی و تقسیمبندی محصولات غذایی به مواردی مانند ارگانیک، پروبیوتیك، تراریخته، سنتی و سمی، مبنای علمی مناسبی ندارد. گروهی با منافع مشروع و نامشروع مختلف با دادن آدرس غلط برمشكلات اضافه کردهاند و با رفتار غیرمسئولانه و گفتار غیرعلمی و غیرعقلایی با عناوین به ظاهر موجه غیر از تشدید مشكلات ره به جایی نمیبرند.

به گزارش سلامت نیوز جستجوی مستندات برای کسب اطلاعات و اطمینان از سلامت تغذیهای محصولات متفاوت فوق مقالات فراوانی را بدست می‌دهد که بیطرفانه و با رعایت جامعیت علمی، محاسن و معایب احتمالی محصولات ارگانیک و سنتی و محصولات تولید شده با سم را بررسی کردهاند که به برخی از آنها اشاره میشود.

با توجه به تبلیغ و عرضه بیشتر محصولات و مواد غذایی ارگانیك، مشکلی جدی‌ در این نوع محصولات مطرح است و آن وجود مقادیر بیشتری از انواع متفاوت سموم قارچی (مایکوتوکسینها) در محصولات ارگانیك در قیاس با محصولات غیر ارگانیك است.

تعاریف متعددی برای کشاورزی ارگانیک ارائه شده است. بر اساس تعریف ویکی‌پدیا، کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دگرگونی‌ها و دستورزی‌های ژنتیک استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت و برداشت با استفاده از نهاده‌های طبیعی همچون کود زیستی، کمپوست‌ها، حشرات سودمند، مخمرها و كپكها و میكروبهای ویژه باشد.

اگرچه مطالعات بر روی محصولات ارگانیک و مقایسه آنها با غذاهای غیرارگانیک تولید شده با سموم شیمیایی نشان‌دهنده کم بودن موادی همچون آفت‌کش‌ها در گروه مواد غذایی ارگانیك است، لیکن ترکیبات مضر دیگری همانند مایکوتوکسین‌ها می‌توانند در مواد غذایی ارگانیک در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک بیشتر موجود باشند.

رشد قارچ‌ها بر روی مواد غذایی و در نتیجه، تولید سموم قارچی موسوم به مایكوتوكسینها از نگرانی‌های جدی در مورد سلامت همه مواد غذایی است. از آنجا که استفاده از قارچ‌کش‌ها و سایر سموم، مطابق استانداردهای تولید محصولات ارگانیک در مراحل مختلف عمل آوری این نوع از مواد غذایی ممنوع است؛ این نوع از محصولات غذایی، در مواردی دارای آلودگی بیشتری به انواع مایكوتوكسینها در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک هستند. زیرا انواع متفاوت قارچها و به ویژه كپكها با توجه به ماهیت و شیوه رشد و نمو خود در صورت عدم استفاده از مواد ضد قارچی در تولید محصولات ارگانیك بهصورت وسیعی بر روی این محصولات رشد خواهند كرد و این موضوع به تولید انواع سموم قارچی در این محصولات و هر محصول دیگری كه از مواد ضد قارچی در فرآیند تولید و نگهداری استفاده نكند، منجر خواهد شد.

 مایکوتوکسین‌ها محصولات جانبی بسیار سمّی گروه وسیعی از انواع کپک‌ها هستند که معمولاً در مراحل مختلف تولید، برداشت، مراحل پس از برداشت و ذخیرهسازی تولید می‌شوند و البته حضور انواع مایکوتوکسین‌ها در مواد غذایی ارگانیک و همچنین مقایسه میزان این سموم قارچی در محصولات ارگانیك و غیر ارگانیك در تحقیقات متعددی بررسی و تایید شده است (2 تا 12).

تحقیقات نشان می‌دهد که میزان این ترکیبات سرطان‌زا و تراكم مایكوتوكسینها در مواد غذایی ارگانیك تا چندین برابر مواد غذایی غیرارگانیک است. مشاهده شده است که آلودگی ذرت‌های ارگانیک به فومونیسین‌های (fumonisins) B1 و  B2 تا ده برابر بیشتراز ذرت غیرارگانیک بوده است (15). این تحقیقات برای انواع دیگری از مایكوتوكسینها مانند پاتولین، انواع اوكراتوكسینها، انواع نیوالنولها، انواع تریكوتسینها، انواع آفلاتوكسینها و... نیز انجام گرفته است.

مطالعات اخیر در ارتباط با حضور مایکوتوکسین‌ها در محصولات غذایی ارگانیک و غیرارگانیک بر پایه غلات در آلمان، فرانسه و اسپانیا و نتایج حاصله، بیانگر وجود مقادیر بیشتر مایکوتوکسین‌های حاصل از فوزاریوم در محصولات ارگانیک در مقایسه با انواع غیرارگانیک بود (2).

فومونیسین‌ها و همچنین تریكوتسنها، نیوالنولها، زرالنون و... مایکوتوکسین‌هایی هستند که به طور عمده توسط قارچ‌های كپكی موسوم به فوزاریوم تولید می‌شوند و با عوارض متعددی از جمله سرطان دستگاه گوارشی و کبد، نارسایی‌های کلیوی، تضعیف سیستم ایمنی بدن و.... مرتبط هستند. وجود فومونیسین‌ها در ذرت‌های محلی در شمال ایران ارتباط بالا و معنی‌داری با سرطان مری و در چین با سرطان کبد نشان داده است (14).

همچنین وجود آلودگی انواع صیفیجات تولیدی در آذربایجان شرقی به انواع كپكهای فوزاریوم مولد مایكوتوكسینهای گروه تریكوتسنها در این استان نیز گزارش شده است. مایكوتوكسینهای مهم دیگری مانند انواع متفاوت آفلاتوكسینها و اوكراتوكسینها عمدتاً توسط كپكهای موسوم به آسپرژیلوسها، پاتولین توسط كپكهای آسپرژیلوس و پنیسیلیوم و آلترناریاتوكسینها توسط كپكهای سیاه آلترناریا تولید و طیف وسیعی از مواد غذایی را آلوده میکنند.

یکی دیگر از شایعترین و مهمترین مایکوتوکسین‌ها در انواع مختلف مواد غذایی، مایكوتوكسینهای گروه آفلاتوکسینها است كه انواع مختلف زیادی دارد كه سمّی‌ترین و سرطان‌زا‌ترین عضو این خانواده آفلاتوکسین ب-1 است که چنانچه در مدت طولانی و به مقدار کم جذب بدن شود، باعث سیروز و سرطان کبد می‌شود. آفلاتوکسین ام-1 متابولیت هیدروکسیله شدة آفلاتوکسین ب-1 است که پس از جذب در بدن جانوران به وجود میآید و به همان اندازه آفلاتوکسین ب-1 خطرناک است. آفلاتوکسین ام-1 در فراورده‌های لبنی مانند شیر و ماست و دوغ و پنیر و ... نسبتاً پایدار بوده و در فرآیندهای پاستوریزه و استرلیزه کردن، غیرفعال نمی‌شود.

نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که میزان آفلاتوکسین ام-1 در ماست و شیر فرادمای ارگانیک، بیش از حد مجاز بوده و می‌تواند برای مصرف‌کننده خطرناک باشد (1و 2). همچنین مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین ب-1 و یا سایر مایكوتوكسین ها مانند پاتولین، استریگماتوكسیستین، زرالنون، اوكراتوكسین و... در آبمیوهها، دانههای روغنی، انواع آجیل، سبزیجات و ادویه‌جات و ... ارگانیک و همچنین انواع خوراك دام مشاهده شده است (2).

با وجود موارد و مسایلی که ذکر شد، حساسیت غیرعلمی و فناوریهراسانه در مورد محصولات تراریخته و شعار "مصرف محصولات تراریخته ممنوع" در بعضی از محافل و تریبونها را مشکوک و لزوم رعایت توازن و اعتدال جهت اظهار نظر در مورد محصولات تراریخته را ضروری میگرداند و خلط نظرات و یا حساسیتهای فردی و یا منافع صنفی با شواهد آكادمیك در مورد محصولات تراریخته موضوعی است كه جداً و اكیداً باید از آن پرهیز كرد زیرا آداب علم و رفتار حرفهای یك دانشمند اقتضا دارد كه وی بر اساس دانش و معرفت موجود و مدلل و متقن اظهار نظر كند.

در این میان توسل به شعار رعبانگیز و غیرعلمی، غیرعقلی و غیرمسئولانه "محصولات تراریخته نخورید چون سرطانزا هستند" واقعاً چه تناسبی با كدام معیار عقلانی و معرفتی دارد؟ آزمایش‌های علمی و نتایج قطعی و دقیقی مبنی بر سلامت محصولات تراریخته که از سال 1996 در دنیا تجاری‌سازی شده‌اند و تاکنون هر ساله به طور چشمگیری سطح زیر کشت، پذیرش و مصرف آنها در جهان در حال افزایش است؛ وجود دارد.

پس چرا برخی سعی دارند به جای معرفی جامع مزایا و معایب گروههای متفاوت محصولات غذایی، علیه تکنولوژی مفید تولید محصولات تراریخته در کشور تبلیغ کنند؟ موازین مدون بینالمللی زیادی در باب تولید، عرضه، پخش، صادرات و واردات و مصرف مواد غذایی تراریخته در دنیا وجود دارد و رعایت این موازین هم در سطح بینالمللی انجام میگیرد.

بنابراین چرا باید نسنجیده سخن گفت و اذهان را مشوش کرد؟ بند 2 ماده 16 كنوانسیون تنوع زیستی امكان تقسیم منافع حاصل از مهندسی ژنتیك گیاهان و جانوران برای تولید مواد غذایی تراریخته را به صورت منصفانه فراهم میكند. باید توجه شود که تا کنون حتی یک گزارش معتبر علمی در مورد هر نوع آثار منفی محصولات تراریخته ارائه نشده است. اگر فضا و شرایط بحث و اظهار نظر علمی فراهم گردد، امكان رفع اشكالات احتمالی موجود در هر زمینه وجود دارد.
هم اكنون در بازار بسیاری از كشورها مواد غذایی عموم مردم غالباً مواد غذایی تراریخته است.

در مقیاس بینالمللی درحدود 82 درصد از سویای موجود در بازار شامل مشتقات آن از جمله روغنهای گیاهی، آرد سویا، و در 50 درصد لسیتین و پروتئین سویا ، سویای تراریخته است. چشمانداز كلی تولید و عرضه مواد غذایی در سطح دنیا به ویژه از طریق تولیدكنندگان عمده مواد غذایی پرمصرف مانند برنج، چغندر قند، پنبه، ذرت، سویا، سیب زمینی، میوههای دارای مصرف عام، سبزیجات شایع در سبد غذایی ملل مختلف و... به گونهای است كه در آینده نزدیك سایر غذاهای تراریخته مانند برنج، شكر، چای، پنبه به زودی در مقیاس وسیع تولید و به بازار مصرف مواد غذایی دنیا عرضه خواهند شد.

به این ترتیب تغذیه جامعه انسانی تحت پوشش مواد غذایی تراریخته قرار دارند و این فرآیند دلپذیری است كه گریزی از آن متصور نیست توصیه میشود که بحث و تصمیم برای چنین مواردی را به عالمان و فرهیختگان جامعالاطراف واگذارند و عرصه یكی از مهمترین مسایل مرتبط به سلامت جسم و جان و فكر و آرامش روانی و اجتماعی مردم، یعنی تغذیه و مواد غذایی و ایمنی و سلامت مواد غذایی وجهالمصالحه اظهارات خام و فاقد جامعیت لازم علمی و تخصصی قرار نگیرد.

البته درصد قابل توجهی از محصولات تراریخته فقط در كشورهایی مانند آمریكا، كانادا، آرژانتین، استرالیا و كشورهای نزدیك به این كشورها تولید میشوند و آمریكا با حدود 1/73 میلیون هكتار، بیش از 40 درصد کل سطح زیر کشت محصولات تراریخته، را داراست و در خود كشور ما فعالیت قابل ذكری در عرصه تولید مواد غذایی تراریخته وجود ندارد كه این موضوع هم به نوبه خود از نظر آیندهنگری برای منافع ملی و همطرازی كشور از نظر علمی در زمینه رقابت با كشورهای صاحب فناوری در این زمینه، اسباب نگرانی است و رفتار و تصمیم جامع بر مبنای نظرات متخصصین در این زمینه ضرورت دارد و هر گونه تحرك غیر كارشناسی و نسنجیده در این زمینه، جز خسران درازمدت نتیجهای در بر نخواهد داشت زیرا بعد از سپری شدن سالها و دههها و عدم تحرك و پویایی علمی در زمینه محصولات تراریخته، زمانی به خود خواهیم آمد كه شكاف علمی عظیم و فاصله فناورانه گستردهای بین ما و كشورهای فعال در این زمینه ایجاد خواهد شد و تاسف و حسرت در آن زمینه چارهساز هیچ دردی و یا عقبماندگی علمی نخواهد بود زیرا وقتی حتی كشورهایی مانند بنگلادش، اندونزی و پاناما کشت محصولات تراریخته را در سال 2013 تصویب کرده و قرار بر تجاریسازی این محصولات در سال 2014 دارند، غفلت از موضوع و مخالفت علمستیزانه با چنین مسالهای ابداً معقول به نظر نمیرسد.

نویسندگان:

دكتر عبدالحسن كاظمی، مركز تحقیقات بیوتكنولوژی دانشگاه علوم پزشكی تبریز، تبریز، ایران
ثریا محمودی، تیم تحقیقاتی اخلاق پزشكی، دانشگاه علوم پزشكی تبریز

منابع:

1.    Malissiova E, et al. 2013. Monitoring Aflatoxin M1 levels in ewe s and goat s milk in Thessaly, Greece; potential risk factors under organic and conventional production schemes.  Food Control. 34 (1), 241–248.
2.    Tosun H, and Arslan R. 2013. Determination of aflatoxin B1 levels in organic spices and herbs . The Scientific World Journal. http://dx.doi.org/10.1155/2013/874093.
3.    Rubert J, et al.  2013. Occurrence of fumonisins in organic and conventional cereal-based products commercialized in France, Germany and Spain. Food and Chemical Toxicology. 56, 387–391.
4.    Pozzo L, et al. A survey of ochratoxin A contamination in feeds and sera from organic and standard swine farms in northwest Italy. J Sci Food Agric. 2010 Jul;90(9):1467-72. doi: 10.1002/jsfa.3965.
5.    DArco G, et al. 2009. Survey of fumonisins B1, B2 and B3 in conventional and organic retail corn products in Spain and Italy and estimated dietary exposure. Food Addit Contam Part B Surveill. 2:146-53.
6.    Klinglmayr C, et al. 2010. Determination of deoxynivalenol in organic and conventional food and feed by sol-gel immunoaffinity chromatography and HPLC-UV detection. J Chromatogr B Analyt Technol Biomed Life Sci. 878(2):187-93.
7.    Edwards SG. 2009. Fusarium mycotoxin content of UK organic and conventional wheat. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess. 4:496-506.
8.    González-Osnaya L, et al. 2007. Dietary intake of ochratoxin A from conventional and organic bread. Int J Food Microbiol. 118(1):87-91.
9.    Pussemier L, et al. 2006. Development and application of analytical methods for the determination of mycotoxins in organic and conventional wheat. Food Addit Contam. 11:1208-18.
10.    Baert K, et al. 2006. Occurrence of patulin in organic, conventional, and handcrafted apple juices marketed in Belgium. J Food Prot. 6:1371-8.
11.    González L, et al. 2006. Occurrence and daily intake of ochratoxin A of organic and non-organic rice and rice products. Int J Food Microbiol. 107(2):223-7.
12.    Biffi R, et al. 2004. Ochratoxin A in conventional and organic cereal derivatives: a survey of the Italian market. Food Addit Contam. 6:586-91.
13.    Yazdanpanah H, et al. 2000. Natural occurrence of fumonisins in corn from Iran. J. Agric. Food Chem. 48, 1860–1864.
14.    Li FQ, et al. 2001. Aflatoxins and fumonisins in corn from the high-incidence area for human hepatocellular carcinoma in Guangxi, China. J Agric Food Chem. 8:4122-6.
15.    Silva L, et al. 2009. Analysis of fumonisins in corn-based food by liquid chromatography with fluorescence and mass spectrometry detectors. Food Chem. 112, 1031–1037.