به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد، آنها گفتند که نوع سازه هتل تاب‌آوری در برابر زلزله را دارد. با اینکه دفاع کاملی از سوی این اساتید دانشگاهی صورت گرفت، باز هم ما تاکید کردیم که مجوز را در صورت تایید مرکز تحقیقات ساختمان صادر خواهیم کرد. در واقع ما نظر سختگیرانه‌ای را در مورد این هتل اعمال کردیم.»

اینها بخش‌هایی از سخنان شهردار تهران در مورد دفاع از عملکرد خود در برابر صدور مجوزهای بی‌رویه ساخت‌وساز و تراکم‌فروشی بود که واکنش‌های فراوانی را از سوی شهروندان و کارشناسان به همراه داشت. همان منتقدانی که مدعی‌اند خط مشی زاکانی نیز مانند دیگر شهرداران، اداره شهر براساس صدور مجوزهای ساخت‌وساز است و حتی اگر بصرفد، حتی از صدور مجوز برای ساخت برج‌ها و مجتمع‌ها روی گسل‌های تهران هم ابایی ندارد.

مضافا اینکه شهردار تهران گویا فراموش کرده‌اند که براساس قوانین، تنها شورای عالی شهرسازی است که می‌تواند مجوز ساخت برج‌ها را صادر کند. اما اینکه شهردار جدید تهران به‌رغم ادعایش چه مسیری را برای صدور مجوز در پایتخت در پیش گرفته و چه مقدار از این مجوزها مربوط به سازه‌هایی است که قرار است روی گسل‌ها یا نزدیک آنها ساخته شود، بهانه‌ای شده برای گفت‌وگو با دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی و رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه زلزله‌شناسی ایران در مورد ساخت‌وسازهای انجام‌شده در تهران و آسیب‌پذیرترین نقاط مسکونی پایتخت در برابر زلزله.

آقای دکتر، در چند روز گذشته، مقالات و یادداشت‌هایی از شما در مورد سخنان اخیر شهردار تهران را خواندم که بهانه‌ای شد برای این گفت‌وگو. همان سخنانی که زاکانی در آن گفته بود؛ تعدادی از اساتید موافق ساخت برج‌های 30 طبقه روی گسل‌ها بودند ولی ما به حرف آنها گوش نکردیم و مجوز ندادیم. واقعا همین‌طور است؟ یعنی شهرداری هیچ مجوزی برای ساخت و ساز روی گسل‌ها صادر نکرده است؟

این روزها یعنی اواخر خرداد مصادف است با زلزله 31/3/1369 منجیل با بزرگای ۷.۳ و بیش از ۱۵ هزار کشته. زمین‌لرزه‌ای که عملا اولین رخداد زمین‌لرزه در پهنه مدرن شهری بود. زمانی که زلزله منجیل رخ داد شهر تهران حدود ۶.۵ میلیون نفر جمعیت داشت و تازه فرآیند نوین گسترش شهر تهران آغاز شده بود.

حالا بعد از سی‌وسومین سالروز شهردار تهران به زعم خود، در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ به ادعاهایی در مورد فروش گسترده تراکم در دوران اخیر شهرداری به ویژه منطقه یک شهرداری پاسخ گفت. یعنی همان جوابی که شما هم به آن اشاره کردید. با این حال در عمل، آنچه البته مشاهده می‌شود توسعه متداوم بلند مرتبه‌سازی حتی در مناطق خطرناک پای دامنه‌های شمال تهران است. بیش از هزار ساختمانِ بیش از 10 طبقه در تهران وجود دارد.

حادثه ساختمان پلاسکو در ۳۰ دی‌ماه ۱۳۹۵ و ساختمان متروپل آبادان در ۲ خرداد ۱۴۰۱ نشان داد که فقط یک ساختمان وسط شهر اگر فرو بریزد بین 6 تا ۹ روز طول می‌کشد تا آواربرداری انجام شود. به زبان ساده، تهران عملا از نظر خطر زلزله ریسکی‌ترین منطقه ایران است. از نظر جمعیت نیز مهم‌ترین محدوده تمرکز مردم در معرض آسیب‌های احتمالی هر نوع رخدادی نظیر حادثه پلاسکو 1395 یا متروپل 1401 است.

اما برج‌سازی که مربوط به امروز نیست!

بله، شروع برج‌سازی‌های جدید در تهران به دهه 70 و دوره شهرداری کرباسچی برمی‌گردد. همان دوره‌ای که در یک بازه 10 ساله 230 برج بدون دریافت مجوز کمیسیون ماده 5 احداث شدند. این رویه بعدها نیز ادامه داشت به‌طوری‌که مجوز 543 بلندمرتبه هم پیش از سال 85 صادر شده است. برج‌هایی که بر ‌اساس گزارش‌های شهرداری تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، بیشتر آنها، ناایمن و بدون هویت به حساب می‌آیند. در عین حال سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران بیش از 90 درصد از برج‌های تهران را فاقد استاندارد ایمنی می‌داند.

ولی کمیسیون ماده 5 که چند سال قبل مصوبه ساخت برج‌ها را صادر کرد!

بله، این کمیسیون هشت عضو دارد و اعضای آن معاونان وزرای راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی، نیرو، کشور، معاون سازمان میراث فرهنگی، معاون سازمان حفاظت محیط زیست، رییس شورای شهر (بدون حق رای) و شهردار تهران هستند. در جلسه 25 مرداد سال 95 شورای عالی شهرسازی و معماری و با حضور وزیر راه، مسکن و شهرسازی، نقشه گسل‌های تهران تصویب و به عنوان ملاک عمل همه دستگاه‌ها در شهر تهران ابلاغ شد که براساس آن شهرسازی در حریم گسل‌های فعال، از آنجایی‌که اساسا با افزایش ریسک همراه است، ممنوع است.

با این حال کرباسچی همیشه از عملکرد خود در تراکم‌فروشی و رشد عمودی شهر دفاع می‌کند. قبول دارید؟

بله، البته او بارها به انحای مختلف به این مساله اذعان داشته است. مثلا کرباسچی، شهردار اسبق تهران در ۲۵ خرداد ۱۳۹۶ گفت: «آن چیزی که در دوره شهرداری قبل اتفاق افتاد، طرح این موضوع بود که استفاده از زمین در تهران بهینه نیست.... متوسط طبقات ساختمان‌ها در آن زمان در تهران یک‌ونیم طبقه بود... با این مبنا اجازه داده شد تعداد طبقات در تهران افزایش یابد و عوارضی برای آن تصویب شد به نام عوارض تراکم؛ یعنی اینکه گفته می‌شود فروش تراکم، در اصل فروش تراکم مطرح نبوده است، بلکه کسب عوارض قانونی برای ساخت‌وساز مطرح بود.... کسی که در حد ۱۲۰ درصد حق خود می‌خواست ساختمان‌سازی کند، این کار را انجام می‌داد؛ اما کسی که بیشتر از آن می‌خواست بسازد، باید عوارضی پرداخت می‌کرد.

آن عوارض در حسابی قرار می‌گرفت و به کارهای زیربنایی تهران اختصاص داده می‌شد. .. از سالی ۵۰۰‌ هزار متر تراکم اضافه شروع شد و نهایتا در آخرین سال به حدود چهار یا پنج ‌میلیون متر رسید. ... اما در دوره‌های بعدی عوارض تراکم تبدیل شد به یک راه کسب درآمد.» همان‌طور که کرباسچی اذعان می‌کند، تراکم‌فروشی به هر حال از همان موقع شروع شد و تداومش در دهه‌های بعدی موجب شد تا تمامی پهنه‌های خطرناک روی گسل شمال تهران نیز با ساختمان و برج پوشیده شود.

بعدها و به ویژه در زمان شهرداری قالیباف در تهران در سال‌های ۸۴ تا ۹۶ سرعت گسترش شهر تهران و فروش تراکم در بعضی بخش‌های شهر به چندین برابر زمان کرباسچی رسید!

اما این تراکم‌فروشی‌ها زمانی معنادار می‌شود که بدانیم بخش مهمی از پهنه‌های شهری با بافت فرسوده در تهران از نیمه میانی شهر به سمت جنوب آن واقع شده است ولی در شمال تهران هم بافت فرسوده داریم. بیشترین خسارت‌ها در نقاطی محتمل‌تر است که انبوه‌سازی شده و تراکم جمعیت بالایی دارد. کیفیت پایین این انبوه‌سازی‌ها هم مزید بر علت می‌شود تا برای این نقاط اعلام خطر کنیم. اینها بافت فرسوده جدید تلقی می‌شوند. در شمال محله سعادت‌آباد در درکه، قاسم‌آباد، گلابدره و کوی دانشجو ولنجک هم شاهد بافت آسیب‌پذیر جدید در برابر زلزله در پهنه گسل شمال تهران هستیم. در واقع ریسک زلزله شدید در تهران به دلیل وجود بافت فرسوده و جمعیت زیاد و همچنین نزدیکی به پهنه گسل‌های فعال در شهر تهران در این نواحی به نسبت بالاتر است.

مثلا کدام مناطق؟

مثلا مناطق ۱۲ و ۱۶ شهرداری و منطقه راه‌آهن، محور خیابان انقلاب و آزادی، ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی و بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی. بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، در شمال تهران 1/2 میلیون نفر و در محور مرکز به سمت جنوب تهران (مناطق ۷ تا ۲۱ شهرداری تهران) حدود ۵ میلیون نفر در نزدیکی پهنه گسل‌های فعال زندگی می‌کنند (که البته مسلما این رقم الان و بعد از 7 سال حداقل 30-20 درصد افزایش پیدا کرده است) ولی به هر حال هر جنبش شدید و زلزله‌ای در محدوده پهنه گسل و در بافت‌های فرسوده حدود 3/5 میلیون نفر 56 درصد جمعیت تهران را درگیر می‌کند.

تازه این پایان ماجرا نیست! طی روز حدود ۵۲ درصد اضافه بار جمعیت برای کار به تهران می‌آیند. در حقیقت این رویه باعث شده تا جمعیت گسترده تهران و پیرامون آن از سال ۱۳۴۵ از حدود 5/1 میلیون نفر به حدود ۱۵ میلیون نفر (بیش از ۱۰ برابر) در سال ۱۴۰۲ افزایش پیدا کرده به نحوی که امروزه جمعیت تهران بزرگ طی روز در حدود ۱۴ میلیون نفر (۹.۵ میلیون طی شب و حدود 5/4 میلیون نفر طی روز برای کار به تهران می‌آیند) برآورد می‌شود.

اینکه گفته می‌شود براساس سیکل تاریخی زلزله، الان وقت آن است که یک‌بار دیگر پایتخت زلزله مهیبی را تجربه کند واقعا حقیقت دارد؟

ببینید، آخرین فعالیت گسل شمال تهران که منجر به زمین‌لرزه‌ای شدید شده مربوط به ۳ هزار و ۲۰۰ سال پیش است. مطالعات زمین‌شناسی ۸ زمین لرزه مهم و مهیب دیگر را قبل از این تاریخ نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد دوره بازگشت زمین لرزه شدید در این گسل حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال است. به همین دلیل در دوره‌ای هستیم که باید انتظار وقوع یک زمین‌لرزه بزرگ در تهران را داشته باشیم. اکنون روزانه حدود ۳ زمین لرزه کوچک در پهنه پیرامون تهران ثبت می‌شود که نشان از فعال بودن گسل‌ها دارد. این یعنی همان زنگ خطر جدی که به صدا در آمده است. البته زلزله قابل پیش‌بینی نیست ولی به هر حال...!

ولی ساختمان‌های جدید هم به خاطر کیفیت بسیار پایین ساخت‌وسازی، به نظر نمی‌رسد مقاومت بیشتری از ساختمان‌های قدیمی در برابر زلزله داشته باشند.

متاسفانه همین‌طور است. در واقع ساختمان‌های نوساز هم در معرض خطر هستند، چراکه همه‌ جوانب ساختمانی و شهرسازی برای اجرای آن در نظر گرفته نشده است و شهرداری‌ها با نگاه سودآوری ساختمان‌های خطرناک را به شهر هدیه داده‌اند. مرکز، جنوب‌شرق و جنوب‌غرب و محدوده بازار تهران و مناطق 16، 12، 9، 10 و 17 مساحت زیادی از بافت‌های فرسوده وجود دارد و بخش‌هایی از مناطق 1، 22 و 5 مناطقی هستند که بافت تازه‌ساز بوده و در دو دهه اخیر توسعه پیدا کرده، ولی تمام بافت‌های جدید مناطق 1 و 22 چون نوساز هستند، الزاما ایمن نیستند.

مثلا می‌توانید چند نمونه از ساخت‌وسازهای بزرگ یا برج‌هایی که روی گسل‌ها ساخته شده‌اند را نام ببرید؟

بله، مثلا برج‌های دوقلوی ولنجک در انتهای کوچه مسجد که بین سال‌های ۹۰ تا ۹۶ تکمیل شده، روی گسل شمال تهران است. تمام مجتمع‌های مناطق شمال شهر تهران به‌ویژه برج‌هایی که در شیب‌ها و دامنه احداث شده‌اند و آنهایی که روی پهنه گسل هستند، در حریم گسل‌های فعال و طی 10 ساله اخیر توسعه پیدا کرده‌اند. این بناها تماما ساخت وساز روی حریم مستقیم گسیختگی محتمل در یک زمین‌لرزه مهم بعدی بوده‌اند.

از سوی دیگر برج‌های دو قلو ولنجک در مجاورت رودخانه ولنجک و روی دامنه لغزشی احداث شده‌اند. از سوی دیگر در شمال‌غربی تهران شهرک نفت و ساختمان‌هایی که در شمال پونک و شهرک مرادآباد و حصارک و توسعه دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات ساخته شده‌اند که روی فرادیواره گسل شمال تهران هستند یا بالاترین نقطه کوی دانشجوی ولنجک تماما روی فرادیواره گسل شمال تهران ساخته شده این همانجایی است که شهردار تهران در مصاحبه خبری ۲۰ خرداد ۱۴۰۲ به عنوان محل ساخت احتمالی یک هتل سی طبقه اشاره کرد. چه گزارش وحشتناکی.

پس بدین‌ترتیب هیچ بخشی از تهران از گزند زلزله در امان نیست. اما اگر بخواهیم به صورت مختصر نگاهی داشته باشیم به مناطقی که بیشترین آسیب را در یک زلزله خواهند دید، کدام مناطق در بالای این لیست قرار می‌گیرند؟

همان‌طور که شما هم اشاره کردید؛ اکثر مناطق تهران در معرض جدی خطر زلزله هستند. به عنوان نمونه در نقاط مختلف شهر که از نیمه مرکز به سمت جنوب یعنی مناطق 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20 مناطقی هستند که آسیب قابل ملاحظه‌ای خواهند داشت. همچنین جاهایی که بیشترین آسیب را در ارزیابی‌ها نشان داده است از نظر ساختمان مسکونی مناطق 14، 15، 16، 17 و 13 هستند و از نظر مناطق کسب‌وکار، مناطق 12 و 18 و 19 و 20 بیشتر در معرض آسیب هستند.

در جنوبی‌ترین نقاط تهران در شمال بزرگراه بهشت زهرا نیز به سرعت انبوه‌سازی در محدوده باقرشهر در حریم گسل کهریزک در جریان است. در برخی از این خانه‌ها یعنی جنوبی‌ترین نقطه پایتخت آپارتمان‌های 8 تا 12 طبقه احداث شده که قسمت زیادی از آنها روی خاک نرم قرار دارند که در جریان یک زمین‌لرزه دچار تشدید امواج لرزه‌ای هم خواهند شد.

در دولت‌آباد شهرری و در حاشیه بزرگراه امام علی و بزرگراه شهید آوینی نیز آپارتمان‌سازی گسترده روی خاک نرم صورت گرفته و اکنون نیز در جریان است. در حقیقت شهرسازی ناپایدار موجب افزایش مساحت محیط ساخته‌شده آسیب‌پذیر می‌شود. چنانچه سامانه‌های مدرن و پایگاه مدیریت بحران نیز به چنین نواحی اضافه شود موجب کاهش ریسک نخواهد شد.

آخرین فعالیت گسل شمال تهران که منجر به زمین‌لرزه‌ای شدید شده مربوط به ۳ هزار و ۲۰۰ سال پیش است. مطالعات زمین‌شناسی ۸ زمین لرزه مهم و مهیب دیگر را قبل از این تاریخ نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد دوره بازگشت زمین لرزه شدید در این گسل حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال است. به همین دلیل در دوره‌ای هستیم که باید انتظار وقوع یک زمین‌لرزه بزرگ در تهران را داشته باشیم. اکنون روزانه حدود ۳ زمین لرزه کوچک در پهنه پیرامون تهران ثبت می‌شود که نشان از فعال بودن گسل‌ها دارد.